શું ‘ડોપિંગ’ની મદદથી કોઈ પણ લાન્સ જેવો મહાન બની શકે?

કોઈ પણ રમતગમતમાં પર્ફોર્મન્સ વધારવા માટે ખેલાડીઓ જે કોઈ દવાઓ લે છે તે સાદી ભાષામાં ડોપિંગ તરીકે ઓળખાય છે. જોકે, કોઈ પણ રમતનું આયોજન કરતા ઓર્ગેનાઈઝેશને કેટલાક નીતિનિયમો નિર્ધારિત કરીને આવી દવાઓ પર પ્રતિબંધ ફરમાવ્યો હોય છે. આ ઉપરાંત દરેક રમતમાં તેના ખેલાડીઓનો ડોપિંગ ટેસ્ટ કરવાની પદ્ધતિ પણ અલગ-અલગ હોય છે. રમતગમતની દુનિયામાં આવી દવાઓ ‘પર્ફોર્મન્સ એન્હાસિંગ ડ્રગ્સ’ તરીકે ખૂબ લોકપ્રિય હોય છે. પરંતુ શું ‘પર્ફોર્મન્સ એન્હાસિંગ ડ્રગ્સ’ લેવાથી કોઈ સામાન્ય માણસ પણ મેદાન પર જોરદાર પર્ફોર્મન્સ કરી શકે? તો, વિજ્ઞાનનો જવાબ છે, ના.

સાયકલિંગની દુનિયામાં જીવંત દંતકથા ગણાતા લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ પણ હાલ ડોપિંગ ટેસ્ટમાં ફસાયા છે. હજુ ગયા અઠવાડિયે જ એવા અનેક પુરાવા મળ્યા છે જે પરથી સ્પષ્ટ સાબિત થાય છે કે, સાયકલિંગ વખતે પર્ફોર્મન્સ વધારવા માટે લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ જાતભાતના ડ્રગ્સ લેતા હતા. આર્મસ્ટ્રોંગ પર આ પ્રકારની દવાઓ લેવાના જ નહીં, પરંતુ ‘ડોપિંગ કલ્ચર’ને પ્રોત્સાહન આપવાનો પણ આરોપ મુકાયો છે. આપણે અહીં આવી દવાઓ લેવાના કારણે આર્મસ્ટ્રોંગ મહાન ગણાય કે ન ગણાય એની વાત નથી કરવી. પરંતુ પર્ફોર્મન્સ એન્હાન્સિંગ ડ્રગ્સના વિજ્ઞાનની વાત કરવી છે.

લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ 

યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ એન્ટી ડોપિંગ એજન્સીએ વર્ષ 2009થી 2012ની વચ્ચે આર્મસ્ટ્રોંગના લોહીના નમૂના લઈને તપાસ શરૂ કરી હતી. જેના આધારે આ એજન્સીએ જૂન 2012માં આર્મસ્ટ્રોંગ પર ડોપિંગ અને ડ્રગ ટ્રાફિકિંગના આરોપ મુક્યા હતા. જોકે, આર્મસ્ટ્રોંગે આ તમામ આરોપોને ફગાવી દીધા છે. બીજી તરફ, એજન્સીએ તેના પર સાયકલિંગ અને ટ્રાઈથ્લોનમાં ભાગ લેવા માટે પ્રતિબંધ ફરમાવ્યો હતો. કારણ કે, એજન્સીનું કહેવું છે કે, પર્ફોર્મન્સ વધારવા તેણે પ્રતિબંધિત દવાઓ, બ્લડ બુસ્ટર ઈપીઓ અને સ્ટીરોઈડનો સહારો લીધો હતો. આ દિશામાં ચાલતી તપાસ પૂર્ણ થઈ ગઈ છે અને તેમના પર જીવનપર્યંત પ્રતિબંધ મૂકાઈ ગયો છે. 

આખરે, આવી દવાઓ લેવાથી વ્યક્તિ કેવી રીતે વધુ સારું પર્ફોર્મન્સ કરી શકે છે. ઘણાં લોકોને એવો પ્રશ્ન થતો હશે કે, શું તેઓ પણ લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ લે છે એવા પાવર ડ્રિંક લઈને ટુર દ ફ્રાંસ જીતી શકે? આ પ્રશ્નનો જવાબ સ્વભાવિક રીતે જ ના છે. વિજ્ઞાન કહે છે કે, આવા ડ્રગ્સ લેવાથી વ્યક્તિની માનસિક અને શારીરિક શક્તિના પ્રમાણમાં જ તેનું પર્ફોર્મન્સ સુધરે છે. અહીં કહેવાનો અર્થ એ છે કે, આર્મસ્ટ્રોંગ જે દવાઓ લે છે તે સચિન તેંદુલકરને આપવાથી તે સાયકલ રેસ ન જીતી શકે. એટલે કે, આર્મસ્ટ્રોંગ જેવા બનવા માટે સખત મહેનત કરવી જ પડે, તો કદાચ તેના જેવી સફળતા મળી શકે. 

આર્મસ્ટ્રોંગે પર્ફોર્મન્સ વધારવા કેવી દવાઓ, પદ્ધતિઓ વગેરેનો ઉપયોગ કર્યો હતો તે સમજીએ.

બ્લડ ડોપિંગ

જે રમતમાં જબરદસ્ત શારીરિક અને માનસિક તાકાતની જરૂર પડે છે એ રમતના ખેલાડીઓ મોટે ભાગે આ પદ્ધતિ અપનાવે છે. યુનિવર્સિટી ઓફ કેલિફોર્નિયાના ફાર્માકોલોજિસ્ટ ડોન કેટલિન કહે છે કે, બ્લડ ટ્રાન્સફ્યૂઝન પ્રક્રિયાથી એથલેટિક પર્ફોર્મન્સ સુધરી શકે છે. બ્લડ ટ્રાન્સફ્યૂઝન બે રીતે કરી શકાય છે. એક  ઓટોલોગસ ટ્રાન્સફ્યૂઝન અને બીજું હોમોલોગસ ટ્રાન્સફ્યૂઝન. ઓટોલોગસ ટ્રાન્સફ્યૂઝનમાં વ્યક્તિના શરીરમાંથી લોહી લેવામાં આવે છે અને રમતમાં ભાગ લેતા પહેલાં સિરિંજ વડે તેના શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. આમ કરવાથી શરીરમાં રક્તકણોનું પ્રમાણ વધી જાય છે અને વ્યક્તિના સ્ટેમિનામાં ઘણો વધારો થાય છે. એક અભ્યાસ પ્રમાણે, આમ કરવાથી સ્ટેમિનામાં 34 ટકા જેટલો વધારો થાય છે. જ્યારે હોમોલોગસમાં અન્ય વ્યક્તિના શરીરમાંથી લોહી લઈને સિરિંજ વડે ખેલાડીના શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. આર્મસ્ટ્રોંગ પર ઓટોલોગસ ટ્રાન્સફ્યૂઝનના આરોપ મુકાયા છે.

આ ઉપરાંત તેમના પર એરિથ્રોપોઈટિન નામના હોર્મોન લેવાનો પણ આરોપ છે. લોહીની ઉણપથી પીડાતા લોકોને આ હોર્મોન આપવામાં આવે છે, અને તે પણ લોહીમાં રક્તકણોનું પ્રમાણ વધારીને ખેલાડીનો સ્ટેમિના વધારવામાં મદદ કરે છે. સામાન્ય રીતે પુરુષોમાં રક્તકણોનું પ્રમાણ 44થી 45 ટકા હોય છે. ડોન કેટલિન કહે છે કે, “કેટલીક દવાઓ રક્તકણોનું પ્રમાણ 50 ટકા પણ વધારી દે છે. તેથી ખેલાડીઓનું લક્ષ્ય એવું હોય છે કે, તેમના લોહીમાં રક્તકણોનું પ્રમાણ 49 ટકાથી વધુ ન થાય. આમ કરીને તેઓ ડોપિંગ ટેસ્ટ સફળતાપૂર્વક પાર પાડી દે છે.”

ટેસ્ટેસ્ટેરોન

ટેસ્ટેસ્ટેરોન એક પ્રકારનો સ્ટીરોઈડ હોર્મોન છે. પેન્સિલવેનિયા સ્ટેટ યુનિવર્સિટીના સ્પોર્ટ્સ સાયન્સ વિભાગના નિવૃત્ત પ્રોફેસર ચાર્લ્સ યેસલીસ કહે છે કે, ઘણાં વર્ષો સુધી એવું માનવામાં આવતું હતું કે, જો તમે કોઈ પણ પ્રકારની તાલીમ લેતા ના હોવ તો તમારા શરીરમાં ટેસ્ટેસ્ટેરોન કે અન્ય કોઈ સ્ટીરોઈડ ઉત્પન્ન થતા નથી. હા, જે લોકો નિયમિત અથવા થોડીઘણી પણ કસરત કરે છે તેમના શરીરમાં બિલકુલ શારીરિક શ્રમ નહીં કરતા લોકો કરતા આ હોર્મોનનું પ્રમાણ ઘણું વધારે હોય છે. જ્યારે સ્ત્રીઓમાં આ હોર્મોનનું પ્રમાણ પુરુષો કરતા દસથી પંદરમાં ભાગ જેટલું હોય છે. પરંતુ કોઈ રમતની તાલીમ લેતી વખતે સ્ત્રીઓમાં પણ ટેસ્ટેસ્ટેરોનના પ્રમાણમાં અનેકગણો વધારો થાય છે.

પ્રો. યેસેલીસ કહે છે કે, દરેક વ્યક્તિનું શરીર સ્ટીરોઈડની કેવી પ્રતિક્રિયા આપે છે તેના પર પણ તેનો આધાર રહેલો છે. જેમ કે, કેટલાક લોકોમાં થોડી ઘણી તાલીમ દરમિયાન જ આ પ્રમાણ અનેકગણું વધી જાય છે. જ્યારે આટલી જ તાલીમ બીજો ખેલાડી લે તો પણ તેનામાં કોઈ ખાસ ફર્ક નથી દેખાતો. ડોન કેટલિન કહે છે કે, ટેસ્ટેસ્ટેરોન જેવા સ્ટીરોઈડ લેવાથી સાયકલિંગ જેવી રમત રમતા ખેલાડીમાં પાંચથી પંદર ટકા જેટલા વધુ સારા પર્ફોર્મન્સની આશા રાખી શકાય છે.

જોકે, સિરિંજ વડે આ પ્રકારનું સ્ટીરોઈડ લીધા પછી વ્યક્તિનું શરીર કેવી પ્રતિક્રિયા આપે છે તેના પર પણ પર્ફોર્મન્સનો આધાર રહેલો છે. જોકે, વિજ્ઞાન આજે પણ એ જાણતું નથી કે, એક જ સરખા ડોઝની દરેક વ્યક્તિ પર જુદી જુદી અસર કેમ થાય છે. પરંતુ પ્રો. યેસલીસનું કહેવું છે કે, ટેસ્ટેસ્ટેરોનના ડોઝથી દરેક વ્યક્તિના પર્ફોર્મન્સમાં થોડો સુધારો ચોક્કસ થાય છે. આર્મસ્ટ્રોંગ પર આ પદ્ધતિ અપનાવ્યાનો પણ આરોપ છે. કારણ કે, આ દવાની મદદથી 21 દિવસની ટુર દ ફ્રાંસમાં કેટલાક કલાકો જરૂર ઘટાડી શકાય છે.

હ્યુમન ગ્રોથ હોર્મોન (એચજીએચ)

આ હોર્મોન લઈને ખેલાડી ખૂબ લાંબા સમય સુધી ‘મસલ્સ માસ’ એટલે કે, સ્નાયુઓની કુલ ઉર્જામાં વધારો કરી શકે છે. જોકે, તેનાથી દર વખતે તાકાત કે સ્ટેમિનામાં વધારો નથી થતો. પરંતુ એક અભ્યાસ મુજબ, આ હોર્મોન લેવાથી દોડવીરના પર્ફોર્મન્સમાં ચારેક ટકાનો સુધારો નોંધાયો હતો. એટલું જ નહીં, આ દવા ખૂબ ઝડપથી તાલીમ લેવામાં પણ મદદરૂપ થાય છે. પ્રો. યેસલીસ કહે છે કે, આ હોર્મોન પર્ફોર્મન્સમાં કેટલો સુધારો કરે છે તે આંકડા નક્કી કરવા મુશ્કેલ છે. પરંતુ ખેલાડીને જબરદસ્ત તાલીમ આપીને આ હોર્મોનનો લાભ લઈ શકાય છે. આર્મસ્ટ્રોંગ પર આ હોર્મોનનો ઉપયોગ કરવાનો પણ આરોપ છે. જોકે, તેના પરથી એટલું તો સાબિત થાય જ છે કે, તેઓ ટુર દ ફ્રાંસ જેવું ટાઈટલ જીતવા માટે અન્ય તમામ ખેલાડીઓ કરતા અનેકગણી વધુ મહેતન કરતા હશે!

કોર્ટિકોસ્ટેરોઈડ્સ (કોર્ટિસોન

આ પણ એક પ્રકારનો હોર્મોન જ છે, જે ખેલાડીને દુઃખાવામાંથી મુક્તિ આપે છે અને તેનું પર્ફોર્મન્સ સુધારવામાં મદદરૂપ થાય છે. જેમ કે, પ્રેક્ટિસના કારણે લાગેલા થાક કે દુઃખાવાને દૂર કરવા ખેલાડીઓ તેનો ઉપયોગ કરતા હોય છે. આમ કરીને મેચ વખતે તેઓ માનસિક રીતે વધુ ચુસ્ત-દુરસ્ત અનુભવ કરે છે. જોકે, તેનાથી કેટલો ફાયદો થાય છે તેનો જવાબ પણ વિજ્ઞાન પાસે નથી. આર્મસ્ટ્રોંગ જબરદસ્ત પ્રેક્ટિસ પછી આ પ્રકારના હોર્મોન લેતા હોવાના પુરાવા મળ્યા છે.

સલાઈન અને પ્લાઝમા ઈન્ફ્યૂઝન

કોઈ પણ રમતમાં પર્ફોર્મન્સ વધારવા ખેલાડીઓને આ દવા સીધેસીધી નથી અપાતી, પરંતુ પર્ફોર્મનસ એન્હાન્સિંગ ડ્રગ્સના ટેસ્ટ નેગેટિવ આવે તે માટે આ દવાઓ લેવામાં આવે છે. ડોન કેટલિન કહે છે કે, જેમ કે લોહીમાં રક્તકણોનું પ્રમાણ 50 ટકા કરતા વધી જાય અથવા તો સ્પર્ધામાંથી ફેંકાઈ જવાના ડરે ખેલાડીઓ આવી દવા લેતા હોય છે. આમ લોહીમાં ભળી ગયેલી દવાઓને સંતુલિત કરવા માટે ખેલાડીઓ સલાઈન અને પ્લાઝમાના ડોઝ લેતા હોય છે. જોકે, આ દવાથી ખેલાડીના પર્ફોર્મન્સમાં કોઈ સુધારો થતો નથી પરંતુ તેનાથી સાબિત થાય છે કે, ખેલાડીએ કોઈ પ્રતિબંધિત દવાનો ઉપયોગ કર્યો છે.

ઉપસંહાર

એ કહેવું અઘરું છે કે, આ પ્રકારની દવાઓથી ખેલાડીના પર્ફોર્મન્સમાં કેવો સુધારો થાય છે. પ્રો. યેસલીસના સંશોધનો કહે છે કે, આવી દવાઓથી બે ટકા જેટલું પર્ફોર્મન્સ તો સુધરે જ છે. આ ઉપરાંત ખેલાડી કેવી રીતે તાલીમ લઈ રહ્યો છે તેના પર પણ તેનો આધાર રહેલો છે. જ્યાં એક એક સેકન્ડનો સવાલ છે તેવી રેસિંગ ગેમમાં આવી દવાઓ ખૂબ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.

જોકે, દરેક વ્યક્તિ લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ જેવી દવાઓ લઈને ટુર દ ફ્રાંસ ન જીતી શકે. આવી કોઈ પણ રમત માટે નાનપણથી જ સખત તાલીમ લેવી અત્યંત જરૂરી છે. યાદ રાખો, તેનો આધાર ખેલાડી પર પણ રહેલો છે. એવી જ રીતે, કોઈ સ્ત્રીને પુરુષ કરતા વધારે ટેસ્ટેસ્ટેરોન આપીને તેનું પર્ફોર્મન્સ વધુ સારું કરી શકાય છે. પરંતુ આ વાત પણ દરેક વખતે સાચી નથી ઠરતી. જોકે, ટેસ્ટેસ્ટેરોનથી મહિલા ખેલાડીને પુરુષ કરતા વધારે ફાયદો થાય છે એ વાત પણ એટલી જ સાચી છે. એક વાત નક્કી છે કે, દવાઓનો લાભ લેવા માટે પણ સખત અને સતત તાલીમ લેવી અનિવાર્ય શરત છે. હા, લાન્સ આર્મસ્ટ્રોંગ જેવી.