29 August, 2016

મૂંગી ફિલ્મ ‘બિલ્વમંગલ’નું ગુજરાત કનેક્શન


લિજેન્ડરી ફિલ્મમેકર દાદાસાહેબ ફાળકેના ડિરેક્શન અને પ્રોડક્શનમાં ત્રીજી મે, ૧૯૧૩ના રોજ ભારતની પહેલી મૂંગી ફિલ્મ રાજા હરિશ્ચંદ્રરિલીઝ થઈ. રાજા હરિશ્ચંદ્રમાંડ ૪૦ મિનિટની હોવા છતાં ફૂલલેન્થ ફિલ્મ ગણાય છે. આ ફિલ્મના સબ ટાઈટલ્સ હિન્દી, મરાઠી અને ઉર્દૂમાં હોવાથી મરાઠીઓ તો તેને પહેલી મરાઠી ફિલ્મ ગણે છે. એ પછી ૧૪મી માર્ચ, ૧૯૩૧ના રોજ ફાળકે સાહેબ જેવા જ ફિલ્મ ઉદ્યોગસાહસિક અરદેશર ઈરાનીએ ભારતની પહેલી બોલતી ફિલ્મ આલમ આરારિલીઝ કરી. આ તો જાણીતી વાત છે પણ આ બંને ફિલ્મો રિલીઝ થઈ એ વર્ષો દરમિયાન ભારતીય ફિલ્મ જગતમાં એક મહત્ત્વની ઘટના બની. વર્ષ ૧૯૧૩થી ૧૯૩૨ વચ્ચે ભારતમાં ૧,૩૦૦ મૂંગી ફિલ્મો રિલીઝ થઈ, જેમાંની અડધી ફિલ્મો ગુજરાતીઓની માલિકીના સ્ટુડિયોમાં બની હતી. હમણાં સુધી નેશનલ ફિલ્મ આર્કાઈવ્સ ઓફ ઈન્ડિયા-પૂણે પાસે તેમાંથી માંડ ૨૮ ફિલ્મની પ્રિન્ટ હતી, જે આંકડો ૧૮મી ઓગસ્ટ, ૨૦૧૬ના રોજ વધીને ૨૯એ પહોંચ્યો. આ ૨૯મી ફિલ્મ એટલે પહેલી નવેમ્બર, ૧૯૧૯ના રોજ રિલીઝ થયેલી મૂંગી ફિલ્મ બિલ્વમંગલ’. આ કથા માંડવાનું કારણ એ છે કે, ‘બિલ્વમંગલગુજરાત સાથે એક નહીં અનેક તાંતણે જોડાયેલી છે.

‘બિલ્વમંગલ’નું પોસ્ટર

એનએફઆઈએ-પૂણેએ પેરિસની સિનેમેટિક ફ્રેન્કેઇઝ નામની સંસ્થા પાસેથી બિલ્વમંગલનું ડિજિટલ વર્ઝન મેળવ્યું છે, જેના બદલામાં એનએફઆઈએ દ્વારા સિનેમેટિક ફ્રેન્કેઇઝને વર્ષ ૧૯૩૧ની જમાઈ બાબુનામની મૂંગી ફિલ્મની નકલ અપાઈ છે. બિલ્વમંગલની નાઈટ્રેટ ફિલ્મપટ્ટીની લંબાઈ ૧૨ હજાર ફૂટ (આશરે ૧૩૨ મિનિટ) છે, જ્યારે અત્યારે તેનો માંડ ૫૯૪ મીટર હિસ્સો બચ્યો છે. આ કારણસર ફિલ્મની આખી વાર્તા જાણી શકાતી નથી પણ એનએફઆઈએ દ્વારા જાહેર કરાયેલી પ્રેસનોટ પ્રમાણે, ‘બિલ્વમંગલફિલ્મની કથા ૧૫મી સદીના જાણીતા કૃષ્ણભક્ત સંત અને કવિ સૂરદાસ પર આધારિત છે. આ ફિલ્મના રહ્યાં-સહ્યાં ફૂટેજમાં જોઈ શકાય છે કે, ફિલ્મનો નાયક બિલ્વમંગલ ચિંતામણિ નામની એક ગણિકાના પ્રેમમાં છે. આ પ્રેમસંબંધના કારણે બિલ્વમંગલને તેના પિતા સાથેના સંબંધ બગડે છે. આ દરમિયાન ચિંતામણિને સાક્ષાત ભગવાન કૃષ્ણનો અનુભવ થાય છે. ફિલ્મમાં ચિંતામણિના નૃત્યનું પણ એક દૃશ્ય છે.

બિલ્વમંગલના લેખક નવચેતનના તંત્રી ચાંપશી ઉદેશી

બિલ્વમંગલની વાર્તા ચંદ્રાપીડઉપનામથી અનેક નવલકથા, વાર્તા અને કવિતા લખનારા ગુજરાતી સાહિત્યકાર ચાંપશી વિઠ્ઠલદાસ ઉદેશીએ લખી હતી. તેમણે ગરીબ આંસુ’, ‘ઘેરી ગુણિયલઅને ન્યાયના વેરજેવા અનેક સફળ નાટકો લખ્યા, જે કોલકાતાથી મુંબઈ સુધીના પ્રેક્ષકોમાં અત્યંત લોકપ્રિય થયા હતા. ચાંપશી ઉદેશીએ મેટ્રિક કર્યા પછી શિક્ષકની નોકરી સ્વીકારી. એ જ કાળમાં તેમણે લેખન પર હાથ અજમાવ્યો. વર્ષ ૧૯૨૨માં ચાંપશી ઉદેશીએ કોલકાતાથી નવચેતનનામનું ગુજરાતી માસિક શરૂ કર્યું હતું, જે આજેય ચાલે છે. બંગાળમાં કોમી રમખાણો ફાટી નીકળતા ૧૯૪૨માં તેઓ નવચેતનનો કારભાર લઈને ગુજરાતના વડોદરામાં સ્થાયી થયા. જોકે, અહીં કોઈ કારણસર ફાવટ નહીં આવતા ૧૯૪૬માં કોલકાતા પરત જતા રહ્યા. છેવટે ૧૯૪૮માં ફરી તેઓ ગુજરાતના અમદાવાદમાં આવીને વસ્યા અને અહીંથી જ જીવનભર નવચેતનચલાવ્યું. નવચેતનને ૧૯૭૨માં ૫૦ વર્ષ પૂરા થયા ત્યારે તેમણે તેના સુવર્ણ મહોત્સવનું પણ આયોજન કર્યું હતું. ચાંપશી ઉદેશીએ જીવનપર્યંત નવચેતનના તંત્રી તરીકેની જવાબદારી બખૂબી નિભાવી. ૨૬મી ફેબ્રુઆરી, ૧૯૭૪ના રોજ અમદાવાદમાં તેમનું અવસાન થયું હતું.

બિલ્વમંગલનું પ્રોડક્શન ગુજરાતીની કંપનીમાં

બિલ્વમંગલના સબ ટાઈટલ્સ બંગાળીમાં હોવાથી કેટલાક તેને બંગાળી ફિલ્મ ગણે છે. જોકે, આ ફિલ્મ કોલકાતામાં રિલીઝ થવાની હતી તેમજ એ વખતે ફિલ્મો-નાટકો જોનારા દર્શકોમાં બંગાળીઓની સંખ્યા વધારે રહેતી હતી. આ બંને કારણસર સબ ટાઈટલ્સ બંગાળીમાં રાખવાનો નિર્ણય લેવાયો હોઈ શકે છે! બિલ્વમંગલનું શૂટિંગ કોલકાતાના એલ્ફિન્સ્ટન બાયોસ્કોપ સ્ટુડિયોમાં થયું હતું. આ સ્ટુડિયોના માલિક એટલે ગુજરાતી ફિલ્મ ઉદ્યોગસાહસિક જમશેદજી ફરામજી માદન. આ પારસી ગુજરાતીની ગણના ઉત્તમ ભારતીય ફિલ્મો બનાવવા જાત ઘસી નાંખનારા ફિલ્મ ઉદ્યોગસાહસિકોમાં થાય છે.

તેમનો જન્મ વર્ષ ૧૮૫૬માં બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીમાં શ્રીમંત પારસી પરિવારમાં થયો હતો. જોકે, પિતાને ધંધામાં ખોટ જતા જમશેદજી માદને ફક્ત ૧૧ વર્ષની વયે સ્કૂલે જવાનું બંધ કરીને એલ્ફિન્સ્ટન ડ્રામેટિક ક્લબમાં સ્પોટ બોયની નોકરી સ્વીકારી લીધી. આ અનુભવ પછી જમશેદજી માદને વર્ષ ૧૯૦૨માં એલ્ફિન્સ્ટન બાયોસ્કોપ કંપની શરૂ કરી. એલ્ફિન્સ્ટન બાયોસ્કોપના બેનર હેઠળ તેમણે કોલકાતાના મેદાનોમાં વિદેશી ફિલ્મોના બાયોસ્કોપ શૉ બતાવીને લોકોને ઘેલા કર્યાં અને તગડી કમાણી કરી. આ નવીસવી કંપનીએ સંખ્યાબંધ શોર્ટ ફિલ્મો પણ બનાવી. વર્ષ ૧૯૦૭માં તેમણે માદન થિયેટર્સ પણ શરૂ કર્યું.


ચાંપશી ઉદેશી અને જમશેદજી ફરામજી માદન

આ દરમિયાન પહેલું વિશ્વયુદ્ધ ચાલતું હતું. એ વખતે જમશેદજી માદને બ્રિટીશ ઈન્ડિયન આર્મીને જરૂરી ચીજવસ્તુઓ સપ્લાય કરવાના બિઝનેસમાં ઝંપલાવ્યું. આ બિઝનેસમાંથી તેઓ ઘણું કમાયા. બ્રિટીશ આર્મીને મદદરૂપ થવા બદલ ૧૯૧૮માં તેમને ઓર્ડર ઓફ ધ બ્રિટીશ એમ્પાયરથી પણ નવાજાયા. ૧૧મી નવેમ્બર, ૧૯૧૮ના રોજ પહેલું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું ત્યાં સુધી જમશેદજી માદન લિકર ઈમ્પોર્ટ, રિયલ એસ્ટેટ, ફાર્માસ્યુટિકલ અને ઈન્સ્યોરન્સ જેવા બિઝનેસમાં પગદંડો જમાવીને દેશના શ્રીમંત ઉદ્યોગપતિઓ પૈકીના એક બની ચૂક્યા હતા.

આ બિઝનેસમાંથી કમાયેલી મૂડીનો બહુ મોટો હિસ્સો તેમણે એન્ટરટેઇન્મેન્ટ બિઝનેસમાં નાંખવાનું નક્કી કર્યું. એલ્ફિન્સ્ટન બાયોસ્કોપ અને માદન થિયેટર્સનું સૌથી પહેલું મોટું સાહસ એટલે વર્ષ ૧૯૧૭માં રિલીઝ થયેલી ૧૬ મિનિટની શોર્ટ ફિલ્મ સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્ર’. ઘણાં લોકો સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્રને રાજા હરિશ્ચંદ્રમાનવાની ભૂલ કરી બેસે છે. ખરેખર રાજા હરિશ્ચંદ્રએટલે ૧૯૧૩માં દાદાસાહેબ ફાળકેના ડિરેક્શન અને પ્રોડક્શનમાં બનેલી ૪૦ મિનિટની ભારતની પહેલી ફૂલલેન્થ મૂંગી ફિલ્મ, જ્યારે ૨૪મી માર્ચ, ૧૯૧૭ના રોજ રિલીઝ થયેલી સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્રએટલે રાજા હરિશ્ચંદ્રની રિમેક. ૧૨૦ મિનિટ લાંબી સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્રભારતની પહેલી રિમેક ગણાય છે. આ ફિલ્મનું પ્રોડક્શન એલ્ફિન્સ્ટન બાયોસ્કોપે અને ડિસ્ટ્રિબ્યુશન માદન થિયેટર્સે સંભાળ્યું હતું. તેના સબ ટાઈટલ્સ બંગાળીમાં હતા, જ્યારે દાદાસાહેબ ફાળકેએ બનાવેલી પહેલી મૂંગી ફિલ્મ રાજા હરિશ્ચંદ્રના સબ ટાઈટલ્સ હિન્દી, મરાઠી અને ઉર્દૂમાં હતા.

બીજી એક મૂંઝવણભરી વાત. વર્ષ ૧૯૧૭માં દાદાસાહેબ ફાળકેએ પણ પોતાની જ મૂંગી ફિલ્મ રાજા હરિશ્ચચંદ્રની ટૂંકી આવૃત્તિ રજૂ કરી હતી, જેના સબ ટાઈટલ્સ ફક્ત મરાઠીમાં હતા. આમ, લગભગ સરખા નામ ધરાવતી ત્રણ ફિલ્મોના કારણે ઘણીવાર ગોટાળો થાય છે. આ ફિલ્મ બનાવ્યાના બે વર્ષ પછી જમશેદજી માદને માદન થિયેટર્સને વિધિવત્ જોઈન્ટ સ્ટોક કંપની બનાવી દીધી. આ બેનર હેઠળ તેમણે બનાવેલી પહેલી ફિલ્મ એટલે એનએફઆઈએ-પૂણેએ પેરિસથી મેળવેલી બિલ્વમંગલ’.

બિલ્વમંગલ પેરિસ કેવી રીતે પહોંચી હશે!

સવાલ એ છે કે, ‘બિલ્વમંગલપેરિસ પહોંચી કેવી રીતે? આ સવાલનો ચોક્કસ જવાબ નથી મળતો પણ માદન થિયેટર્સના તાર ફ્રાન્સ-પેરિસ સુધી જરૂર લંબાય છે. જમશેદજી માદન કોલકાતામાં બાયોસ્કોપ શૉ કરવા જરૂરી સાધન-સરંજામ ફ્રાંસની પેટે ફ્રેરેસ નામની કંપની પાસેથી મંગાવતા હતા. એ પછી માદન થિયેટર્સે નળ દમયંતી’ (૧૯૨૦), ‘ધ્રુવ ચરિત્ર’ (૧૯૨૧), રત્નાવલી (૧૯૨૨) અને સાવિત્રી સત્યવાન’ (૧૯૨૩) જેવી ફિલ્મો બનાવી. નવાઈની વાત એ છે કે, જમશેદજી માદને આ બધી જ ફિલ્મોનું ડિરેક્શન ફ્રેન્ચ ડિરેક્ટરોને સોંપ્યું હતું. તેઓ ફિલ્મની ગુણવત્તા સાથે બાંધછોડ કરવામાં માનતા ન હતા. ફિલ્મોમાં પણ ઉત્તમ કથાવસ્તુ પીરસવા જમશેદજી માદને બંકિમચંદ્ર ચેટરજી અને રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની સાહિત્યિક કૃતિઓ પરથી ફિલ્મો બનાવી હતી.

એરિક અવારી

વર્ષ ૧૯૨૦માં તો આ પારસી ગુજરાતી દેશભરના ૧૨૭ થિયેટરના માલિક હતા. બ્રિટીશ ભારતનો અડધો ફિલ્મ ઉદ્યોગ એકલા જમશેદજી માદન પાસે હતો. અત્યારે બંગાળના જાણીતા આલ્ફ્રેડ સિનેમા, રિગલ સિનેમા, ગ્લોબ સિનેમા અને ક્રાઉન સિનેમાની માલિકી પણ માદન થિયેટર્સ પાસે હતી. ૧૧મી એપ્રિલ, ૧૯૩૧ના રોજ રિલીઝ થયેલી બંગાળની પહેલી બોલતી ફિલ્મ જમાઈ શષ્ટિબનાવવાનો શ્રેય પણ માદન થિયેટર્સને જાય છે. ભારતની પહેલી મ્યુઝિકલ ફિલ્મ ગણાતી ઈન્દ્રસભા’ (૧૯૩૨) બનાવવાની સિદ્ધિ પણ માદન થિયેટર્સના નામે છે, જેમાં દસ-બાર નહીં રોકડા ૭૦ ગીત હતા.

વર્ષ ૧૯૨૩માં મૃત્યુ પામ્યા ત્યાં સુધી જમશેદજી ફરામજી માદને માદન થિયેટર્સને મજબૂત નેતૃત્વ પૂરું પાડ્યું. એ પછી માદન થિયેટર્સનો હવાલો જમશેદજી ફરામજી માદનના ત્રીજા પુત્ર જે.જે. માદને સંભાળ્યો. માદન થિયેટર્સના નામે આશરે ૯૦ ફિલ્મો બોલે છે. એક આડ વાત. જે. જે. માદનના પ્રપૌત્રના પુત્ર એટલે ભારતીય અમેરિકન અભિનેતા દાર્જિલિંગમાં જન્મેલા નરીમાન અવારી, જે હોલિવૂડમાં એરિક અવારી તરીકે જાણીતા છે. એરિક અવારીને આપણે ઈન્ડિપેન્ડન્સ ડે’ (૧૯૯૬), ‘ધ મમી’ (૧૯૯૯), ‘પ્લેનેટ ઓફ ધ એપ્સ’ (૨૦૦૧) અને હોમ અલોન-૪’ (૨૦૦૨) જેવી ફિલ્મોમાં જોઈ ચૂક્યા છીએ.

જામનગર અને દલિત ફિલ્મમેકર સાથેનો સંબંધ

બિલ્વમંગલનું આ સિવાય પણ ગુજરાત સાથે રસપ્રદ જોડાણ છે. માદન થિયેટર્સે બનાવેલી સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્રઅને બિલ્વમંગલનું ડિરેક્શન પારસી ગુજરાતી રુસ્તમજી દોતીવાલા (ધોતી નહીં)એ કર્યું હતું. મહાભારતપરથી એ જ નામે માદન થિયેટર્સે બનાવેલી મૂંગી ફિલ્મનું ડિરેક્શન પણ તેમણે સંભાળ્યું હતું. બિલ્વમંગલનો ટાઈટલ રોલ કોણે કર્યો છે એની જાણકારી ઉપલબ્ધ નથી, પણ આ ફિલ્મની ચિંતામણિ નામની ગણિકા એટલે મિસ. ગોહર (જન્મ ૧૯૧૦) નામે જાણીતા અભિનેત્રી અને ગાયિકા ગોહર મામાજીવાલા. પિતાના ધંધામાં ખોટ થતાં મિસ ગોહરે દ્વારકાદાસ સંપટ (૧૮૮૪-૧૯૫૮) નામના ગુજરાતીની કોહિનૂર ફિલ્મ્સ કંપનીમાં અભિનેત્રી તરીકે કામ શરૂ કર્યું. વર્ષ ૧૯૧૯થી ૧૯૨૯ દરમિયાન દ્વારકાનાથ સંપટે ૯૮ ફિલ્મ બનાવી હતી. મિસ ગોહરને કોહિનૂર ફિલ્મ્સ કંપનીમાં કામ અપનાવારા ગુજરાતી ફિલ્મ ડિરેક્ટર હોમી માસ્ટર હતા. તેમણે પણ ગુજરાતી અને હિન્દીમાં ૭૮ જેટલી ફિલ્મ બનાવી હતી.

ચંદુલાલ અને મિસ ગોહર

મિસ ગોહરે કોહિનૂર ફિલ્મ્સની ફોર્ચ્યુન એન્ડ ધ ફૂલ્સ’ (૧૯૨૬)માં કામ કર્યું ત્યારે તેમની ઉંમર માંડ ૧૬ વર્ષ હતી. આ ફિલ્મનું ડિરેક્શન ગુજરાતી દલિત કાનજીભાઈ રાઠોડે સંભાળ્યું હતું. મિસ ગોહરે ૫૦ ફિલ્મમાં કામ કર્યું પણ એ ગાળામાં ગોહર નામે અનેક અભિનેત્રીઓ આવી ગઈ હોવાથી આ આંકડો ભૂલભરેલો હોઈ શકે છે. મિસ ગોહરે મૂળ જામનગરના ગુજરાતી ડિરેક્ટર, પ્રોડ્યુસર અને સ્ક્રીન રાઈટર ચંદુલાલ જેસંગભાઈ શાહ સાથે લગ્ન કર્યા. આ દંપતીએ વર્ષ ૧૯૨૯માં રણજિત સ્ટુડિયોઝની સ્થાપના કરી, જે પાછળથી રણજિત મુવિટોન નામે જાણીતો થયો. આ બેનર હેઠળ ચંદુલાલ શાહે ૧૩૭ ફિલ્મ પ્રોડ્યુસ કરી અને ૩૪નું ડિરેક્શન પણ સંભાળ્યું. રાજકપૂર અને નરગીસને લઈને તેમણે પાપી’ (૧૯૫૩) બનાવી, એ પછી તેમની પડતી શરૂ થઈ. આ ફિલ્મ બોક્સ ઓફિસ પર જોરદાર પીટાઈ ગઈ. જોકે, ચંદુલાલ હિંમત હાર્યા વિના ૧૯૬૦માં જમીં કે તારેલઈને આવ્યા પણ એ ફિલ્મના પણ બૂરા હાલ થયા.

એ પછી તેમણે એકેય ફિલ્મ ના બનાવી અને ૨૫મી નવેમ્બર, ૧૯૭૫ના રોજ મુંબઈમાં કંગાળાવસ્થામાં તેમનું અવસાન થયું. મિસ ગોહર પણ ૨૮મી સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૫ના રોજ ગુમનામીમાં મૃત્યુ પામ્યા. એક સમયે આ દંપતી મુંબઈના ફિલ્મ જગતનું મોસ્ટ પાવરફૂલ કપલ ગણાતું. ચંદુલાલ અને મિસ ગોહરના ભવ્ય ઘરમાં વિદેશી કારોનો કાફલો હતો, પરંતુ આ બંને હસ્તી મૃત્યુના થોડા દિવસ પહેલાં સુધી મુંબઈની લોકલ અને બસોમાં ધક્કા ખાતી હતી. એટલું જ નહીં, મૃત્યુ સમયે તેમના બેંક ખાતામાં ફૂટી કોડી પણ ન હતી.

***

મરાઠી, બંગાળી, તેલુગુ, તમિળ અને મલયાલમ ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીની સરખામણીએ હાલના ગુજરાતી ફિલ્મ ઉદ્યોગની હાલત જોતા કોઈ સાચું પણ ના માને કે, આજના ચમકદમક ધરાવતા ભારતીય ફિલ્મ ઉદ્યોગના પાયામાં આવા અનેક ગુજરાતી ફિલ્મ ઉદ્યોગસાહસિકોના પરસેવા અને લોહીની સુવાસ ધરબાયેલી છે.

22 August, 2016

મહાન ઓલિમ્પિયન કેવા હોય છે?


બેજિંગ ઓલિમ્પિક ૨૦૦૮ની વાત છે. સવારના ૯:૫૬ વાગ્યા છે. ઓલિમ્પિક વિલેજના સ્વિમિંગ સ્ટેડિયમમાં બેઠેલા દર્શકોને બાજુના સ્ટેડિયમમાં માઈકમાં થતી જાહેરાતો અને દર્શકોનો ગણગણાટ સંભળાઈ રહ્યો છે. જોકે, સ્વિમિંગ સ્ટેડિયમમાં થોડી ચણભણ સિવાય શાંતિ છે કારણ કે, ૨૦૦ મીટર બટરફ્લાય સ્વિમિંગની ફાઈનલ મેચ ચાલુ થવામાં હજુ થોડી વાર છે. વિશ્વના શ્રેષ્ઠ સ્વિમરોએ મનમાં ને મનમાં એકબીજાને હરાવવાનું નક્કી કરી લીધું છે. મોટા ભાગના ઓલિમ્પિયન આંખ બંધ કરીને એક અમેરિકન સ્વિમરથી આગળ નીકળવા ઊંડા શ્વાસ લઈ રહ્યા છે.

એટલામાં જ એક પછી એક સ્વિમરને ઈન્ટ્રોડ્યુસ કરાવવાનું ચાલુ થાય છે. દરેક સ્વિમર પોતાના નામની જાહેરાત સાથે જ બ્લોક પર ચઢીને, હાથ હલાવીને પ્રેક્ષકોનું અભિવાદન ઝીલી નીચે ઉતરે છે. પેલો અમેરિકન સ્વિમર પણ હંમેશાંની જેમ બ્લોક પર ચઢીને હાથ ઊંચો કરીને પ્રેક્ષકોની સામે નજર ફેરવીને હલકું સ્મિત આપે છે. મેચ શરૂ થવાની માંડ ચાર મિનિટ પહેલાં તેને કશુંક અજુગતું થવાનું હોય એવો ભાસ થયા કરે છે.

છેવટે મેચ શરૂ થાય છે. દરેક સ્વિમર પૂરી તાકાતથી ડાઈવ મારીને બટરફ્લાય સ્ટ્રોક્સ મારવાનું શરૂ કરે છે. અમેરિકન સ્વિમરને પાણીમાં કૂદતા જ ખ્યાલ આવી જાય છે કે, તેના ગોગલ્સમાં લિકેજ છે. ગોગલ્સમાં પાણી અને ભેજ છવાઈ ગયા છે. મેચના પહેલા લેપમાં તો થોડું ઝાંખું ઝાંખુ દેખાય છે એટલે વાંધો નથી પણ બીજા લેપમાં બધું જ ધૂંધળું દેખાય છે. જોકે, આ સ્થિતિમાં પણ તે કુલછે. ત્રીજા લેપમાં તો તે આસપાસના સ્વિમર કેટલા આગળ છે તે પણ જોઈ શકતો નથી! સ્વિમરની સુવિધા માટે પુલના તળિયે કાળા રંગની પટ્ટી હોય છે, એ પણ દેખાવાનું બંધ થઈ જાય છે. પુલની દીવાલ પર કાળા રંગનો ટીમાર્ક કરાયો હોય છે, જેથી સ્વિમર ટીમાર્ક સુધી આવે અને દીવાલને પગથી ધક્કો મારીને પછીનો લેપ શરૂ કરી શકે. આ ટીમાર્ક પણ તેને દેખાતો નથી. એટલે તેને ખબર જ નહોતી પડતી કે, હજુ કેટલા સ્ટ્રોક બાકી છે. જોકે, તેણે મનોમન ગણતરી કરી લીધી છે કે, ૨૦-૨૧ સ્ટ્રોક મારીએ ત્યાં સુધી દીવાલ આવી જાય છે.

અંધ અવસ્થામાં તે ત્રીજો લેપ પૂરો કરીને ચોથો લેપ શરૂ કરે છે. ચોથા લેપમાં પણ તે મનોમન ગણતરી કરીને સ્ટ્રોક મારે છે. ૧૯મો, ૨૦મો અને ૨૧મો સ્ટ્રોક વાગતા જ હાથ દીવાલને અડે છે. સ્ટેડિયમ ચિચિયારીઓથી ગૂંજી ઉઠે છે. જોકે, એ અમેરિકન સ્વિમરને ખબર નથી કે, આ હર્ષનાદ કોના માટે થઈ રહ્યો છે કારણ કે, તેને કશું જ દેખાતું નથી. છેવટે તે શાંત ચિત્તે પુલમાંથી માથું ઊંચું કરે છે, ગોગલ્સ કાઢે છે, સ્કોરબોર્ડ પર નજર કરે છે અને તેના ચહેરા પર ખુશહાલી છવાઈ જાય છે.

કેમ નહીં! કારણ કે, ૨૦૦ મીટર બટરફ્લાય તેણે ૧:૫૨:૦૩ સેકન્ડમાં પૂરી કરી લીધી હતી. એટલું જ નહીં, પોતાનો જ વર્લ્ડ રેકોર્ડ તોડીને ૧૧મો ઓલિમ્પિક ગોલ્ડ મેડલ પણ જીતી લીધો હતો.

* * *

આ ‘મિ. કુલએટલે રમતગમતના ઈતિહાસના સૌથી મહાન ખેલાડીનું સન્માન મેળવનારો માઈકલ ફેલ્પ્સ. રિયો ઓલિમ્પિકમાં ચાર ગોલ્ડ મેડલ જીતતા જ ફેલ્પ્સના નામે જાતભાતના વર્લ્ડ રેકોર્ડ નોંધાયા છે. ફેલ્પ્સ અત્યાર સુધી ૨૬ મેડલ જીત્યો છે, જેમાંથી ૨૨ ગોલ્ડ, બે સિલ્વર અને બે બ્રોન્ઝ છે. આ ૨૬માંથી ૧૩ ઈન્ડિવિડ્યુઅલ (ટીમમાં નહીં) મેડલ છે. ફેલ્પ્સે ૧૩ ઈન્ડિવિડ્યુઅલ મેડલ જીતીને પૌરાણિક ગ્રીસના મહાન ઓલિમ્પિયન લિયોનિડાસનો ૨,૧૬૮ વર્ષ જૂનો રેકોર્ડ તોડી નાંખ્યો છે. આશરે વીસેક સદી પહેલાં યોજાતી ઓલિમ્પિકમાં લિયોનિડાસે ૧૨ ઈન્ડિવિડ્યુઅલ મેડલ જીત્યા હતા. વિશ્વમાં ૧૭૪ દેશ તો એવા છે, જેમની પાસે એકલા ફેલ્પ્સ પાસે છે એટલા પણ મેડલ નથી.

બેજિંગ ઓલિમ્પિકમાં ગોગલ્સ વિના માઈકલ ફેલ્પ્સ

હા, ભારત પણ એમાંનું જ એક છે. વર્ષ ૧૯૮૦થી ૨૦૧૬ સુધી ભારત ઓલિમ્પિકમાં માંડ નવ ગોલ્ડ મેડલ જીત્યું છે, જેમાંથી આઠ હોકી અને એક શૂટિંગમાં છે. આ સિવાય ભારત પાસે એથ્લેટિક્સ, ટેનિસ, વેઈટ લિફ્ટિંગ, બોક્સિંગ, રેસલિંગ અને બેડમિન્ટન જેવી રમતોમાં છ સિલ્વર અને ૧૧ બ્રોન્ઝ છે. રિયો ઓલિમ્પિકમાં ફેલ્પ્સે ચાર બાય ૨૦૦ મીટર રિલેમાં અમેરિકન ટીમને ગોલ્ડ મેડલ અપાવ્યો અને આ મેચ પૂરી થયાના થોડા જ કલાકોમાં ૨૦૦ મીટર બટરફ્લાયમાં ઈન્ડિવિડ્યુઅલ ગોલ્ડ મેડલ જીત્યો. આ પ્રકારની સિદ્ધિ મેળવતા ભારતે ૨૮ વર્ષનો સમય લઈ લીધો છે. વર્ષ ૧૯૮૦માં ભારતીય હોકી ટીમે આઠમો ગોલ્ડ જીત્યો હતો. એ પછી બેજિંગ ઓલિમ્પિક ૨૦૦૮માં અભિનવ બિન્દ્રા શૂટિંગમાં ગોલ્ડ મેડલ જીત્યા, જે ઈન્ડિવિડ્યુઅલ ગેમમાં જીતાયેલો ભારતનો પહેલો ગોલ્ડ મેડલ હતો.

ફેલ્પ્સ હોવું એટલે શું એ જાણવા બીજી પણ કેટલીક આંકડાકીય સરખામણી કરીએ. ફેલ્પ્સ ૨૨ ગોલ્ડ મેડલ વિજેતા છે, જ્યારે બીજા નંબરે રશિયન જિમ્નાસ્ટ લારિસા લાટિનીના, ફિનલેન્ડના એથ્લેટ પાવો નૂર્મી, અમેરિકન સ્વિમર માર્ક સ્પિલ્ટ્સ અને અમેરિકન એથ્લેટ કાર્લ લુઈસ છે. આ ચારેય નવ ગોલ્ડ મેડલ વિજેતા છે.

* * *

આ આંકડા વાંચતા જ ખ્યાલ આવી જાય છે કે, માઈકલ ફેલ્પ્સ સ્પોર્ટ્સપર્સન નહીં પણ સ્પોર્ટ્સની દુનિયામાં સર્જાયેલી એક ઘટના છે. બેજિંગ ઓલિમ્પિકમાં ૨૩ વર્ષીય ફેલ્પ્સે ગોગલ્સ વિના ગોલ્ડ મેડલ જીત્યો અને વર્લ્ડ રેકોર્ડ પણ કર્યો એ માટે નસીબ નહીં પણ દોઢ દાયકાની સખત અને સતત મહેનત જવાબદાર હતી.

ફેલ્પ્સે આઠ જ વર્ષની ઉંમરે સ્વિમિંગ શરૂ કર્યું હતું. ફેલ્પ્સના કોચ બોબ બોમેને તેને વીડિયોટેપનામની એક ટ્રીક પણ શીખવાડી હતી. આ ટ્રીકના ભાગરૂપે ફેલ્પ્સે સ્વિમિંગ રેસની પ્રેક્ટિસ કર્યા પછી સૂતા પહેલા  દસ મિનિટ રોજેરોજની સ્વિમિંગ પ્રેક્ટિસનું વિઝ્યુઅલાઈઝેશન કરવાનું રહેતું. એટલે કે, પુલમાં રેસિંગ માટે કરેલી પ્રેક્ટિસની નાનામાં નાની ઘટના આંખ બંધ કરીને મનમાં દોહરાવવાની. જેમ કે, હોઠ પરથી પાણી ટપકી રહ્યું હતું, પગથી ધક્કો માર્યા પછી ફરી એકવાર શરીરને તાકાત મળી અને રેસ પૂરી કર્યા પછી માથા પરથી કેપ કાઢીને સ્કોરબોર્ડ પર નજર કરી- વગેરે મનોમન યાદ કરવાનું. આ માનસિક પ્રેક્ટિસ કરવાથી ફેલ્પ્સ ખૂબ ઝડપથી સમજી જતો કે તે ક્યાં ભૂલ કરે છે અને શું કરે તો બીજાથી આગળ નીકળી શકે!

ફેલ્પ્સ તેના કોચ બોબ બોમેન સાથે


વીડિયોટેપભૂલોમાંથી શીખીને આગળ વધવાની એક પ્રકારની માનસિક પ્રેક્ટિસ છે. આ ટ્રીકનો ઉપયોગ કોઈ પણ વ્યક્તિ કરી શકે છે. ફેલ્પ્સ નાનપણથી જ એટેન્શન ડેફિસિટ હાયરપએક્ટિવિટી ડિસઓર્ડરનો ભોગ બન્યો હતો. આ પ્રકારના બાળકો એક કામ પૂરતી એકાગ્રતાથી કરી શકતા નથી અને તેમનામાં ચંચળતાનું પ્રમાણ પણ ખૂબ ઊંચું હોય છે. ફેલ્પ્સના કોચ બોમેન આ વાત જાણતા હોવાથી જ તેમણે ફેલ્પ્સને વીડિયોટેપપ્રેક્ટિસ માટે તૈયાર કર્યો હતો.

કોઈ પણ ચેમ્પિયનશિપમાં ભાગ લેતા પહેલાં ફેલ્પ્સના કોચ બોબ બોમેન તેને રોજેરોજ સ્વિમિંગ પુલમાં રેસ પૂરી કરવાના લક્ષ્યાંકો આપતા. આ પ્રેક્ટિસ જેવી તેવી નહીં પણ અસલી ઓલિમ્પિકમાં ભાગ લેતા હોઈએ એવી જ રહેતી. આ પ્રકારના લક્ષ્યાંકો પાર પાડવા ફેલ્પ્સ હંમેશા ઉત્સાહિત રહેતો. તે રોજેરોજ નાના-નાના લક્ષ્યાંકો પાર પાડતો, લક્ષ્યાંક પૂરું થઈ જાય તો કાગળ પર નવું લક્ષ્યાંક લખતો અને બીજા દિવસે નવું લક્ષ્યાંક પાર પાડવા ફરી સ્વિમિંગ પુલમાં આવી જતો. બેજિંગ ઓલિમ્પિકમાં ભાગ લેતા પહેલા ફેલ્પ્સ હજારો વાર જાત સાથે જ રેસ લગાવી ચૂક્યો હતો અને એટલી જ વાર વીડિયોટેપની પ્રેક્ટિસ કરી ચૂક્યો હતો. બેજિંગ ઓલિમ્પિકમાં ગોગલ્સ નકામા થઈ જવા છતાં તે સ્વસ્થ રહી શક્યો એનું રહસ્ય આ છે.

ફેલ્પ્સે ફોક્સ સ્પોર્ટ્સને આપેલા ઈન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું કે, “મેં આઠ વર્ષની ઉંમરે ઓલિમ્પિક ચેમ્પિયન બનવાનું સપનું જોયું હતું. એ માટે હું રોજ નાના નાના લક્ષ્યાંકો પૂરા કરતો.” ફેલ્પ્સ ક્યારેય સરળ લક્ષ્યાંકો નહોતો રાખતો કારણ કે, તે સારી રીતે જાણતો કે નાના નાના લક્ષ્યાંકોથી જ કામ કરવાની માનસિક શક્તિ મળે છે. કોઈ પણ વ્યક્તિના જીવનમાં અપ્સ એન્ડ ડાઉન્સ આવી શકે છે અને અને ફેલ્પ્સ પણ તેમાંથી બાકાત નથી. ફેલ્પ્સ જેવો એથ્લેટ આલ્કોહોલનો વ્યસની તો કેવી રીતે હોઈ શકે, પણ ૧૯ વર્ષની ઉંમરે માનસિક સંઘર્ષનો સામનો કરી રહેલો ફેલ્પ્સ નવેમ્બર ૨૦૦૪માં આલ્કોહોલના ઈન્ફ્લુઅન્સ હેઠળ ડ્રાઈવિંગ કરતા ઝડપાયો હતો. આવી જ ઘટના સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૪માં પણ બની હતી. ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૯માં પણ ફેલ્પ્સ હુક્કો પીતો હોય એવી તસવીરે વિવાદ જગાવ્યો હતો. આ બધી જ ઘટનામાં ફેલ્પ્સે કાયદેસરની કાર્યવાહીનો સામનો કર્યો અને યુએસ સ્વિમિંગ એકેડેમીમાંથી સસ્પેન્શન પણ ભોગવ્યું.

ફેલ્પ્સે આઠ વર્ષની ઉંમરે કાગળ પર નક્કી કરેલા લક્ષ્યાંકો

આ વિવાદો વખતે ફેલ્પ્સે હિંમતથી જાહેરમાં ભૂલો સ્વીકારી અને માફી પણ માગી. આ કારણસર વિવાદો ત્યાં જ ખતમ થઈ ગયા. આલ્કોહોલ વિવાદોને બાદ કરીએ તો ફેલ્પ્સ (અત્યારે ઉંમર 31) આઠ વર્ષની ઉંમરથી કોચની સલાહ પ્રમાણે જ ચુસ્ત ડાયેટ લઈ રહ્યો છે. ફેલ્પ્સે તેના કોચની મદદથી ડેઈલી રુટિનને જ આદત બનાવી દીધું હતું. ફેલ્પ્સને ઈન્ટરવ્યૂમાં એક સવાલ વારંવાર પૂછાય છે કે, તમે વર્ષમાં કેટલા દિવસ પ્રેક્ટિસ કરો છો? ફેલ્પ્સ કહેતો કે, ‘‘વર્ષના ૩૬૫ દિવસ.’’ તે ખરેખર ૩૬૫ દિવસ પ્રેક્ટિસ કરતો. ફેલ્પ્સ તેનો જન્મદિવસ હોય કે માતા-પિતાનો, ક્રિસમસ વેકેશન હોય કે ન્યૂ યર- એ બધા જ દિવસે તે મેરીલેન્ડ સ્ટેટના બાલ્ટિમોરના સ્વિમિંગ પુલમાં પહોંચી જતો. બાલ્ટિમોર સ્કૂલ શરૂ થાય એ પહેલાં રોજ સવારે સાત વાગ્યે તેની પ્રેક્ટિસ ચાલુ થતી. એ પછી તે સ્કૂલે જતો અને ક્લાસીસ પૂરા થયા પછી ફરી ત્રણેક કલાક પ્રેક્ટિસ કરતો.

ટૂંકમાં ફેલ્પ્સ કંઈ આખો દિવસ સ્વિમિંગ પુલમાં પડ્યો નહોતો રહેતો પણ જે કંઈ પ્રેક્ટિસ કરતો તેમાં ગુણવત્તા અને સાતત્યનું પ્રમાણ ખૂબ જ ઊંચી કક્ષાનું રહેતું. એકવાર ફેલ્પ્સે કહ્યું હતું કે, “એક સમયે મેં ફક્ત એક ઓલિમ્પિક ગોલ્ડ મેડલ જીતવાનું લક્ષ્યાંક રાખ્યું હતું. કારણ કે, આ દુનિયામાં બધા લોકો એવું નથી કહી શકતા કે, હું ઓલિમ્પિક ગોલ્ડ મેડલિસ્ટ છું...” આ મહાન ઓલિમ્પિયને આવા નાના નાના લક્ષ્યાંકો રાખીને જ ૨૬ મેડલ જીતવાની પ્રચંડ સિદ્ધિ હાંસલ કરી છે.

આ લેખના શીર્ષકમાં એક સવાલ છે. તેનો જવાબ કદાચ આ છેઃ મહાન ઓલિમ્પિયન આવા હોય છે.

14 August, 2016

રિયો ઓલિમ્પિક : વિશ્વનો સૌથી મોટો ફૂડ ફેસ્ટિવલ


વિશ્વ વિખ્યાત યોદ્ધા નેપોલિયન બોનાપાર્ટે કહ્યું હતું કે, ''લશ્કરની કૂચ પેટ પર આધારિત હોય છે.'' આ વાત એથ્લેટને પણ એટલી જ લાગુ પડે છે. બ્રાઝિલના રિયો દ જનેરોમાં ઓલિમ્પિક પાંચમી ઓગસ્ટે શરૂ થયો હતો, જે ૨૧મી ઓગસ્ટ સુધી ચાલવાનો છે. જોકે, વિશ્વના ૨૦૫ દેશના ૧૧ હજાર ખેલાડીઓ રિયોના વાતાવરણમાં સેટ થવા મિડ જુલાઈમાં જ ત્યાં પહોંચી ગયા હતા. યજમાન દેશે દોઢેક મહિના સુધી આ તમામ ખેલાડીઓને તેમની જરૂરિયાત પ્રમાણે ખવડાવવા-પીવડાવવાનું હોય છે. આ સિવાય વિવિધ દેશની જુદી જુદી સ્પોર્ટ્સ ટીમના સાતેક હજાર અધિકારીઓને ત્રણેક વાર ભોજન આપવાની જવાબદારી પણ યજમાન દેશની હોય છે. એ માટે ઓલિમ્પિક વિલેજમાં જ સળંગ ૧૭ દિવસ સુધી, વિવિધ રમતોના ખેલાડીઓ માટે, જુદા જુદા પ્રકારની ૬૦ હજાર ડિશ તૈયાર કરવી પડે. આટલી ડિશનું અંદાજિત વજન જ અઢી લાખ કિલો થાય. જો એકાદ હજાર વ્યક્તિના લગ્ન સમારંભમાં બધાને એક સરખું ભોજન પીરસવાનું હોવા છતાં રસોડું એક મોટી જવાબદારી હોય, તો ઓલિમ્પિકના રસોડાનું મેનેજમેન્ટ કેટલું અઘરું હોય એ સમજી શકાય એમ છે! એટલે જ આ મેગા સ્પોર્ટ્સ ફેસ્ટિવલને દુનિયાનો સૌથી મોટો ફૂડ ફેસ્ટિવલ પણ કહી શકાય.  

દરેક રમતના એથ્લેટ માટે જુદું જુદું ભોજન

એક સમયે લગ્ન જેવા પ્રસંગોએ રસોડું સંભાળવાની જવાબદારી પરિવારના કોઈ નિષ્ણાત માણસને સોંપાતી. એવું પણ કહેવાતું કે, જો રસોડું હીટ તો પ્રસંગ પણ હીટ. આ વાત ઓલિમ્પિકને પણ એટલી જ લાગુ પડે છે કારણ કે, ઓલિમ્પિકનું સફળ આયોજન કરવું એ કોઈ પણ દેશ માટે ઈજ્જતનો સવાલ હોય છે. ઓલિમ્પિક જેવા સ્પોર્ટ્સ ફેસ્ટિવલ યોજતા દેશો ઓલિમ્પિક વિલેજમાં ખાણીપીણીનો કોન્ટ્રાક્ટ કેટરર્સને સોંપી દે છે. હા, આજે લગ્નોમાં જે રીતે કેટરર્સને કોન્ટ્રાક્ટ આપવાનો ટ્રેન્ડ છે એવી જ રીતેરિયો ઓલિમ્પિકમાં કેટરિંગની જવાબદારી રસેલ પાર્ટનરશિપ નામની ઈન્ટરનેશનલ ફર્મને સોંપાઈ છે. લંડન ઓલિમ્પિક ૨૦૧૨ અને રશિયાના સોચી ઓલિમ્પિક ૨૦૧૪નો કેટરિંગ કોન્ટ્રાક્ટ પણ આ જ કંપનીને મળ્યો હતો. આ કંપનીએ ૨,૫૦૦ વ્યક્તિની મજબૂત કેટરિંગ ટીમ બનાવી છે, જેમનું કામ ઓલિમ્પિક વિલેજમાં તમામને આરોગ્યપ્રદ ભોજન-પાણી આપવાનું તેમજ ફૂડ પોઈઝન જેવી મુશ્કેલી ના આવે એ જોવાનું છે.

રિયો ઓલિમ્પિક વિલેજની ગ્રાન્ડ એથ્લેટ્સ રેસ્ટોરન્ટ

આ બધું તો સહેલું છે પણ સૌથી અઘરું કામ જુદી જુદી રમતોના ખેલાડીઓને તેમની જરૂરિયાત, આદત અને સૂચના પ્રમાણે જુદું જુદું ભોજન પૂરું પાડવાનું છે. એ માટે ઓલિમ્પિક વિલેજમાં ફૂટબોલના મેદાન જેટલું કદ ધરાવતી ગ્રાન્ડ એથ્લેટ્સ રેસ્ટોરન્ટ તૈયાર કરાઈ હોય છે. ત્યાં જઈને ખેલાડીઓ સ્પોર્ટ્સ ન્યુટ્રિશનિસ્ટ અને ડાયેટિશિયનની સલાહ પ્રમાણે જે જોઈએ એ ફૂડ ‘ફ્રી ઓફ ચાર્જ’ ઓર્ડર કરી શકે છે. ઓલિમ્પિકમાં યુસેન બોલ્ટ (રનર), માઇકલ ફેલ્પ્સ (સ્વિમર), સેરેના વિલિયમ્સ (ટેનિસ), યેલેના ઈસિનબેવા (પોલ વૉલ્ટર) અને બ્રેડલી વિગિન્સ (સાયકલિંગ) જેવા સુપર સ્ટાર ખેલાડીઓની પર્સનલ પ્રોફેશનલ ટીમ પણ હોય છે, જે તેમના ડાયેટથી માંડીને ટ્રેઇનિંગ સુધીની તમામ બાબતનું ધ્યાન રાખતી છે. રગ્બી, ફૂટબોલ, બાસ્કેટ બોલ જેવી રમતોની ટીમ પણ તેમના પર્સનલ ન્યુટ્રિશનિસ્ટ અને ડાયેટિશિયનની સલાહ પ્રમાણે ભોજન લે છે. જેમ કે, સ્વિમર કે બોક્સરનું વજન એક ગ્રામ પણ ના વધે એનું ધ્યાન રાખવાનું હોય છે. એ માટે ડાયેટિશિયનની સૂચના પ્રમાણે જ ખાવું-પીવું પડે છે.

પોષકદ્રવ્યો અને હાઈ કેલરી વાનગીઓની બોલબાલા

એક તંદુરસ્ત પુરુષ એક દિવસમાં માંડ ૨,૫૦૦ કેલરી અને એક મહિલા ૨,૨૦૦ કેલરી જેટલો ખોરાક લઈ શકે. કેલરી એ શરીરની ઊર્જા માપવાનો એકમ છે. એક કિલો પાણીને, એક ડિગ્રી સેલ્સિયસ ગરમ કરવા જોઈતી ઊર્જા બરાબર એક કેલરી. હવે ઓલિમ્પિયન એથ્લેટની ભૂખ શું હોય છે એ સમજીએ.

ઓલિમ્પિકમાં સૌથી ધરખમ ડાયેટ સ્વિમર્સનું હોય છે. ઓલિમ્પિયન સ્તરનો એક સ્વિમર એક દિવસમાં દસ હજાર કેલરી જેટલો ખોરાક હજમ કરી જાય છે. જેમ કે, અમેરિકન સ્વિમર માઈકલ ફેલ્પ્સ ઓલિમ્પિકમાં તેનું વજન એક ગ્રામ પણ વધવા નથી દેતો! એક બાજુ વજન વધારવાનું નથી હોતું અને બીજી બાજુ સ્પર્ધા વખતે પૂરેપૂરી શક્તિથી પર્ફોર્મન્સ આપી શકાય એ માટે વધુ પડતી કેલરી ખર્ચાય એવી પ્રેક્ટિસ-ટ્રેઇનિંગ બંધ કરાઈ હોય છે. આમ છતાં, ફેલ્પ્સ જેવો એક સ્વિમર સવારના નાસ્તામાં બાફેલા ઈંડા, ચીઝ, ટામેટા અને લેટસથી ભરેલી ત્રણ મોટી સેન્ડવિચ, એક વાટકી બાફેલું અનાજ-કઠોળ, ત્રણ ફ્રેન્ચ ટોસ્ટ અને ત્રણ ચોકલેટ ચિપ્સ પેનકેક ખાઇ જાય છે. આ ખાલી નાસ્તો છે. કોઈ પણ ખેલાડીનું આવું ડાયેટ તૈયાર કરતી વખતે તેને જોઈતી કેલરી અને પોષકદ્રવ્યોનું પૂરેપૂરું ધ્યાન રખાયું હોય છે.




ઓલિમ્પિકમાં એવા પણ ખેલાડીઓ હોય છે, જેમને વધારે પોષકદ્રવ્યોની જરૂર પડે છે પણ ખોરાકની નહીં. જેમ કે, મેરેથોન જેવી ગેમમાં કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર સ્ટ્રેન્થ (ફેફસાની તાકાત) એટલે કે ઓક્સિજન લેવાની શક્તિ વધારે જોઈએ. એ માટે મેરેથોન રનરને ખૂબ પોષકદ્રવ્યો ધરાવતા ખોરાકની જરૂર પડે, પરંતુ મેરેથોન પહેલાં શરીરનું વજન થોડું પણ ના વધે એનું પૂરતું ધ્યાન રાખવાનું હોય. એ માટે એક મેરેથોન રનર ૩,૬૦૦ કેલરી જેટલા ખોરાકમાંથી જ જોઈતા પોષકદ્રવ્યો મેળવી લે છે. મેરેથોન રનરના ડાયેટમાં તાજા બીટના જ્યૂસનો પણ અચૂક સમાવેશ કરાય છે કારણ કે, તેનાથી શરીરની ઓક્સિજન લેવાની શક્તિ વધે છે. એવી જ રીતે, ટ્રાયથ્લેટ એક દિવસમાં છ હજાર કેલરી જેટલો ખોરાક લે છે, જેમાંથી તે જોઈતા પોષકદ્રવ્યો મેળવી લે છે.

ગ્રાન્ડ એથ્લેટ્સ રેસ્ટોરન્ટમાં જુદી જુદી રમતના ખેલાડીઓને સહેલાઈથી ભોજન મળી રહે એનું પૂરતું ધ્યાન રાખવું પડે છે. જેમ કે, ઓલિમ્પિકમાં સરેરાશ ૧૮ વર્ષની ફિમેલ જિમ્નાસ્ટ આખા દિવસમાં માંડ ૧,૨૦૦ કેલરી જેટલો ખોરાક લે છે કારણ કે, ચેમ્પિયનશિપ વખતે શરીર હલકુંફૂલકું રાખવું જરૂરી હોય છે. આ સ્થિતિમાં જિમ્નાસ્ટ ફિઝિકલ સ્ટ્રેન્થ ટકાવી રાખવા શરીરને જોઈતા તમામ પોષકદ્રવ્યો બને એટલા ઓછા ભોજનમાંથી મેળવી લે છે, જેમાં બાફેલા ઈંડા, યોગર્ટ, સલાડ વિથ ચિકન કે ફિશ (માંડ એક પીસ)નો સમાવેશ થાય છે

એવું ના સમજતા કે, ઓલિમ્પિક વિલેજમાં બધું શુષ્ક ખાવાનું મળતું હશે. અહીં આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાના કૂકની દેખરેખ હેઠળ એક એકથી ચડિયાતી વાનગીઓ તૈયાર કરી હોય છે, પરંતુ તેમાં ન્યુટ્રિશન્સ અને કેલરીને પણ એટલું જ મહત્ત્વ અપાયું હોય છે.

ધાર્મિક લાગણી ના દુભાય એની તકેદારી

આટલી માથાકૂટ ઓછી હોય એમ યજમાન દેશે જમૈકા, જાપાન, યુરોપિયન દેશો અને મુસ્લિમ દેશોના લોકોની ખાવાપીવાની આદતોનો ઊંડો અભ્યાસ કરીને ભોજન તૈયાર કરવું પડે છે. અનેક દેશોમાં ખાણીપીણીની આદતો ધર્મ સાથે સંકળાયેલી છે એટલે કોઈની લાગણી ના દુભાય અને વિવાદ ના થાય એ માટે પણ ચૌંકન્ના રહેવું પડે છે.

દાખલા તરીકે, મુસ્લિમ એથ્લેટ માટે ફક્ત હલાલ માંસની વાનગીઓ ઉપલબ્ધ હોવી જરૂરી છે. ઓલિમ્પિક વિલેજમાં મળતા ભોજન પર ન્યુટ્રિશનલ વેલ્યૂઝથી લઈને ધાર્મિક રીતે સંવેદનશીલ હોય એ તમામ માહિતી આપવી જરૂરી હોય છે. ઓલિમ્પિકમાં જુદી જુદી ફૂડ હેબિટ્સ ધરાવતા લોકોનો મેળાવડો જામે છે એટલે એકેય ભોજનમાં મરચું નથી નંખાતું, જેને જોઈએ એ અલગથી ચિલી પાવડર નાંખી શકે છે. યુરોપના અનેક દેશોના એથ્લેટ ફક્ત ફેટા ચીઝ જ ખાય છે, તો ઓલિમ્પિક વિલેજમાં તે પણ ઉપલબ્ધ હોય છે. આ ચીઝ ઘેંટાના દૂધમાંથી બનાવાઈ હોય છે. આ ઉપરાંત અનેક દેશોની ટીમોએ તેમના એથ્લેટની મેડિકલ જરૂરિયાત પ્રમાણે ખાસ પ્રકારના ભોજનની વ્યવસ્થા કરવાનું સૂચન કર્યું હોય તો તે પણ તૈયાર કરવાનું હોય છે.

આ બધી જ તૈયારીની સાથે ઓલિમ્પિકમાં યજમાન દેશે પોતાના વાયબ્રન્ટ કલ્ચરનું પણ પ્રદર્શન કરવાની તક ઝડવાની હોય છે. રિયો ઓલિમ્પિક વિલેજમાં પણ એક ખાસ રેસ્ટોરન્ટ તૈયાર કરાઈ છે, જ્યાં વિશ્વભરના એથ્લેટ બ્રાઝિલની એક એકથી ચડિયાતી આરોગ્યપ્રદ વાનગીઓની મજા માણી શકે છે.

ગોલ્ડ જીતવા ઘોડાઓનું પણ ડાયેટ

ઓલિમ્પિકમાં એથ્લેટ જેવી જ દેખભાળ ઘોડાઓની પણ કરવી પડે છે. હા, ઘોડાઓની. ઓલિમ્પિકમાં ઈક્વિસ્ટ્રિયન એટલે કે ઘોડેસવારીને લગતી ત્રણ સ્પર્ધા યોજાય છે. રિયો ઓલિમ્પિકમાં પણ જુદી જુદી ઈક્વિસ્ટ્રિયન ચેમ્પિયનશિપ માટે ૪૩ દેશ ક્વૉલિફાય થયા છે.




આ તમામ દેશો રિયોમાં પોતપોતાના ઘોડા લઈને આવ્યા છે. આ ઘોડાઓના ડાયેટની જવાબદારી પણ યજમાન દેશની જ હોય છે. હોર્સ જમ્પિંગ જેવી સ્પર્ધામાં ઘોડાને ફક્ત ૪૦ મિનિટ પ્રેક્ટિસ કરાવાય છે, જેના માટે એક જ વખતમાં ઘોડો વીસ હજાર કેલરી જેટલું ઘાસ અને શાકભાજી ખાઈ જાય છે. એક પણ ઘોડાને પ્રતિબંધિત દવા ના અપાઈ હોય એના ટેસ્ટમાંથી પસાર થવું પડે છે. આ પ્રકારના ટેસ્ટ વખતે ઘોડાની માનસિક તંદુરસ્તી જળવાઈ રહે એ માટે પણ તેના કેપ્ટને તેની આળપંપાળ કરવી પડે છે.   

આમ, ઓલિમ્પિક એ સ્પોર્ટ્સની સાથે મેગા ફૂડ ફેસ્ટિવલ પણ છે. આ મેગા ઈવેન્ટ પર દુનિયાભરની નજર હોય છે એટલે જ ઓલિમ્પિકના રસોડાનું મેનેજમેન્ટ 'મિલિટરી ડિસિપ્લિન'થી કરવું પડે છે. આ તો ફક્ત ઓલિમ્પિકની તૈયારીની વાત થઈ. વિશ્વ સ્તરીય એથ્લેટ પેદા કરવા સરકારોએ વર્ષો પછીનું વિચારીને જડબેસલાક આયોજન કરવું પડે છે. બોલ્ટ, ફેલ્પ્સ કે સેરેના જેવા મહાન ખેલાડીઓ બસ એમ જ પેદા નથી થતા!

***

જંક ફૂડ અને ફૂડ વેસ્ટનો વિવાદ

માસિનો બોકુરા
ઓલિમ્પિકમાં મેક્ડોનાલ્ડ્સ અને કોકા કોલા સૌથી મોટા સ્પોન્સર પૈકીના એક છે. કોકા કોલા વર્ષ ૧૯૨૮થી  અને મેક્ડોનાલ્ડ્સ વર્ષ ૧૯૭૬થી ઓલિમ્પિક સ્પોન્સર કરે છે. ઓલિમ્પિકમાં ભાગ લેતા કેટલાક એથ્લેટના પર્સનલ સ્પોન્સર પણ કોક અને મેક્ડોનાલ્ડસ હોય છે. આ કારણસર છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી અમેરિકા સહિતના દેશોમાં આ બંને કંપનીઓને ઓલિમ્પિક સ્પોન્સરશિપ નહીં આપવાની માગ ઊઠી છે.  કોક અને મેક્ડોનાલ્ડ્સનો વિરોધ કરનારાનું કહેવું છે કે, સ્પોર્ટ્સ, ફિટનેસ અને ફિઝિકલ સ્ટ્રેન્થની બોલબાલા હોય ત્યાં જંક ફૂડનું માર્કેટિંગ કેવી રીતે થઈ શકે! જોકે, રિયો સહિત દરેક ઓલિમ્પિક વિલેજમાં મેક્ડોનાલ્ડ્સ રેસ્ટોરન્ટ હોય જ છે, જ્યાં ૨૪ કલાક દરેક એથ્લેટને જે જોઈએ એ ફ્રી ઓફ ચાર્જ મળે છે. ઓલિમ્પિક વિલેજના કુલ ભોજનના દસેક ટકા જરૂરિયાત મેક્ડોનાલ્ડ પૂરી કરે છે. જોકે, મેક્ડોનાલ્ડની બધી જ વાનગી બિનઆરોગ્યપ્રદ છે એવી વાત કંપનીએ વિવિધ પુરાવા આપીને ફગાવી દીધી છે.

આ ઉપરાંત ફૂડ વેસ્ટને લઈને ઓલિમ્પિકમાં વિવાદ સર્જાઈ ચૂક્યા છે. જોકે, લંડન ઓલિમ્પિક ૨૦૧૨થી ફૂડ વેસ્ટમાંથી જરૂરિયાતમંદો માટે 'બેસ્ટ ફૂડ'ની યોજના અમલમાં મૂકાઈ છે. રિયો ઓલિમ્પિકમાં પણ તમામ ફૂડ વેસ્ટમાંથી આરોગ્યપ્રદ વાનગીઓ તૈયાર કરાઈ રહી છે. આ કામ ઈટાલિયન રેસ્ટોરન્ટના વિખ્યાત શેફ  માસિનો બોકુરાને સોંપાયું છે. બોકુરાની ઈટાલિયન રેસ્ટોરન્ટ માસિમો ફ્રેસેકાનાને વર્ષ ૨૦૧૬ની વર્લ્ડ બેસ્ટ ૫૦ રેસ્ટોરન્ટની યાદીમાં સ્થાન મળ્યું છે.

નોંધ: રિયો ઓલિમ્પિક ન્યૂઝ રૂમ અને સોશિયલ મીડિયા પર મંગાવેલી એક્સક્લુસિવ માહિતીના આધારે...