નેન્સી પોવેલના રાજીનામા પાછળના ત્રણ પરિબળો

અમેરિકાના ભારતસ્થિત રાજદૂત નેન્સી પોવેલે રાજીનામું આપ્યું ત્યારે અમેરિકાને અંદાજ ન હતો કે, આ મુદ્દે પણ તેમની સરકારે ચોખવટ કરવાનો વારો આવશે. ભારતના મીડિયાએ નેન્સી પોવેલના રાજીનામા પાછળ દેવયાની ખોબ્રાગડે અને નરેન્દ્ર મોદી જેવા બે મહત્ત્વના પરિબળો જવાબદાર હોવાની વાત ચગાવી ત્યાં સુધી બધું ઠીક હતું, પરંતુ અમેરિકન મીડિયાએ પણ નેન્સી પોવેલનું રાજીનામું ‘રુટિન પ્રોસેસ’ હોવાની વાત ફગાવી દેતા અમેરિકાએ સત્તાવાર નિવેદન કરવું પડ્યું છે કે, નેન્સી પોવેલનું રાજીનામું નથી લેવાયું પણ તેમણે સ્વેચ્છાએ નિવૃત્તિ લીધી છે. જોકે, નેન્સી પોવેલે અયોગ્ય સમયે આપેલા રાજીનામાથી બે વાત સ્પષ્ટ થઈ ગઈ છે. એક, આ રુટિન પ્રોસેસ નથી અને બીજું, એશિયામાં વ્યૂહાત્મક ભાગીદાર તરીકે તેમજ એક બજાર તરીકે ભારત અમેરિકા માટે ખૂબ મહત્ત્વનો દેશ છે.

નેન્સી પોવેલના કાર્યકાળમાં બનેલી ઘટનાઓ પરથી એવી શંકા થવી સ્વાભાવિક છે કે, અમેરિકાએ તેમને પરાણે નિવૃત્ત કરી દીધા છે. નેન્સી પોવેલના કાર્યકાળમાં ભારતીય રાજદૂત દેવયાની ખોબ્રાગડેની ધરપકડ મુદ્દે ભારતે આપેલી ઉગ્ર પ્રતિક્રિયા તેમના માટે શરમજનક સાબિત થઈ હોવાનું કહેવાય છે. દેવયાની ખોબ્રાગડેની ધરપકડ પછી બંને દેશોના વેપારી સંબંધો પણ બગડ્યા હતા. કારણ કે, અમેરિકન સરકારે ભારતીય રાજદૂતની ધરપકડ કરી એ પછી નેન્સી પોવેલ ભારત સરકારનો મૂડ સમજવવામાં અને એ પછી ‘ડેમેજ કંટ્રોલ’ કરવામાં સરેઆમ નિષ્ફળ ગયા હતા. આ દરમિયાન ભારતે અમેરિકન રાજદૂત અને અન્ય અધિકારીઓને એરપોર્ટ પર સુરક્ષાને લગતા ચેકિંગમાંથી મુક્તિ આપવાનો ખાસ અધિકાર પણ તાત્કાલિક ધોરણે રદ કરી દીધો હતો. ભારત સરકારની આવી પ્રતિક્રિયા પછી નેન્સી પોવેલ કશું જ કરી શક્યા ન હતા.

નેન્સી પોવેલ અને નરેન્દ્ર મોદી 

દેવયાની ખોબ્રાગડે પર તેની નોકરાણી સંગીતા રિચર્ડને ઓછા વેતનનો મુદ્દો ચગ્યો ત્યારે પણ નેન્સી પોવેલની હાલત જોવા જેવી થઈ હતી. નેન્સી પોવેલ પર આરોપ હતો કે, તેમણે જ સંગીતા અને તેના પરિવારોને ‘ટી’ વિઝા પર ભારતથી અમેરિકા પહોંચવામાં મદદ કરી હતી. રસપ્રદ વાત તો એ છે કે, દેવયાની ખોબ્રાગડેની ધરપકડ થઈ એના એક દિવસ પહેલાં જ સંગીતા રિચર્ડ અને તેનો પરિવાર ભારતથી અમેરિકા જવા નીકળી ગયો હતો. સંગીતા રિચર્ડ તેના પરિવારના અમેરિકા પહોંચવાના કિસ્સામાં અમેરિકાના ભારતસ્થિત અન્ય એક રાજદૂત વેન મેની પણ હકાલપટ્ટી કરવામાં આવી હતી. વેન મેએ જ સંગીતા રિચર્ડ અને તેના પરિવારના ‘ટી’ વિઝા અપાવવામાં તમામ મદદ કરી હતી. એ વખતે તેઓ અમેરિકન એમ્બેસીના રાજદૂતો માટે અમેરિકન સરકારે ફાળવેલા 424 સુરક્ષા અધિકારીઓના વડા હતા. જોકે, એ વખતે અમેરિકા દેવયાની ખોબ્રાગડેના કિસ્સામાં સાચું છે એવું સાબિત કરવા મથતું હોવાથી તેઓ નેન્સી પોવેલનું રાજીનામું લઈ શકે એવા સંજોગો ન હતા.

દેવયાની ખોબ્રાગડેના કિસ્સાના કારણે નેન્સી પોવેલ અને નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચેની મુલાકાત પણ છેક ફેબ્રુઆરી 2014માં શક્ય બની હતી, જે ખરેખર ડિસેમ્બર 2013માં થવાની હતી. આ મુલાકાતથી અમેરિકા માટે રાજકીય ‘અછૂત’ એવા નરેન્દ્ર મોદી અમેરિકાની ‘ગુડ બુક’માં સત્તાવાર રીતે નોંધાઈ ગયા હતા. અમેરિકન સરકારની સૂચનાથી ભારતના વિરોધ પક્ષના વડાપ્રધાનપદના ઉમેદવાર સાથે નેન્સી પોવેલની મીટિંગ થઈ ત્યાં સુધી તેઓ વૉશિંગ્ટનમાં ભારતીય રાજકારણનું બદલાઈ રહેલું ચિત્ર રજૂ કરી શક્યા ન હતા. ભારતમાં ચૂંટણીને લઈને સતત પ્રગટ થઈ રહેલા સર્વેક્ષણોમાં કહેવાતું હતું કે, આ વખતે ભારતીયોમાં સત્તાવિરોધી લાગણી ઘણી જ પ્રબળ છે અને તેના કારણે યુપીએ સરકારની જોરદાર હાર થઈ શકે છે. વળી, ભારતીય મધ્યમવર્ગ અને યુવાનોમાં નરેન્દ્ર મોદીની લોકપ્રિયતા સતત વધી રહી હોવા છતાં નવી સરકાર સાથે કામ પાર પાડવા માટે જરૂરી પ્લેટફોર્મ તૈયાર કરવામાં પણ નેન્સી પોવેલ યોગ્ય કામગીરી કરી શક્યા ન હતા.

જો ભારતના આગામી વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી બનવાની પાતળી શક્યતા હોય તો પણ અમેરિકા માટે નવી સરકાર સાથે કામ પાર પાડવા તૈયારી અગાઉથી કરવી જરૂરી હતી. પોવેલ અને મોદીની મીટિંગ પણ અગાઉની તૈયારીના ભાગરૂપે જ યોજવામાં આવી હતી. ગુજરાતના રમખાણોના મુદ્દે નરેન્દ્ર મોદીને ભાંડી ચૂંકેલુ અમેરિકા મોદી વડાપ્રધાન બને કે તુરંત જ તેમને વિઝા આપે તો અમેરિકન સરકાર પર ટીકાનો મારો થાય એવી શક્યતા હતી. આ સંજોગોમાં અમેરિકાએ મોદીને અપનાવી લીધા છે એવા ધીમા પણ મક્કમ સંકેતો આપવા જરૂરી હતા. નેન્સી પોવેલના રાજીનામા પછી અમેરિકામાં દક્ષિણ અને મધ્ય એશિયાની બાબતોના આસિસ્ટન્ટ સેક્રેટરી તરીકે ફરજ બજાવતા મૂળ ભારતીય નિશા બિસ્વાલે કહ્યું હતું કે, “હજુ મોદીને વિઝા મળ્યા નથી, પણ જો તેઓ વડાપ્રધાન બનશે તો અમેરિકામાં તેમનું સ્વાગત છે...” આ સત્તાવાર નિવેદન પછી અમેરિકાએ સ્પષ્ટ સંકેત આપી દીધો છે કે, અમેરિકા માટે ભારત સાથેના વેપારી સંબંધો અને વ્યૂહાત્મક ભાગીદારીથી વધારે મહત્ત્વનું કંઈ નથી.

અમેરિકાને મોદી પ્રત્યે અચાનક પ્રેમ નથી ઊભરાયો પણ પોતાના વેપારી સ્વાર્થ ખાતર તેમણે મોદી સાથે દોસ્તીનો હાથ લંબાવ્યો છે. ભારત સાથેના સંબંધો મજબૂત રાખવા અમેરિકાને એક એવા ચહેરાની જરૂર હતી, જે બંને દેશોના સંબંધો સુધારવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી શકે. એવું કહેવાય છે કે, આ ભૂમિકા સારી રીતે ભજવી શકે એવી આવડત ઓબામા સરકારને યુએસ એજન્સી ફોર ઈન્ટરનેશનલ ડેવલપમેન્ટના વડા રાજીવ શાહમાં દેખાઈ છે. ઓબામાની ટીમમાં રાજીવ શાહ સર્વોચ્ચ હોદ્દો ભોગવતા ભારતીય અમેરિકન છે અને તેઓ ગુજરાતી પણ છે. એટલે કદાચ અમેરિકા પણ માની રહ્યું છે કે, ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી હવે ભારતના વડાપ્રધાન બને એવી પૂરેપૂરી શક્યતા છે.

નેન્સી પોવેલની કમનસીબી એ હતી કે, ભારતે યુક્રેન મુદ્દે અમેરિકાથી વિરુદ્ધનું વલણ અપનાવ્યું ત્યારે પણ તેઓ જ રાજદૂત હતા. ભારતે યુનાઈટેડ નેશન્સમાં યુક્રેન મુદ્દે અમેરિકાને નહીં પણ રશિયાને સહકાર આપવાનું વલણ અપનાવ્યું એ મુદ્દો પણ અમેરિકા માટે આઘાતજનક હતો. અલબત્ત, ભારતનું આ પગલું તટસ્થ ન હતું, પણ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પોતાનું વજન વધારવા સમજી-વિચારીને લેવાયેલું હતું. ભારતે ભલે જે કંઈ વિચારીને આ પગલું ભર્યું હોય પણ અમેરિકા માટે એ સ્પષ્ટ સંદેશ હતો કે, ભારત અમેરિકા માટે તેના જૂના અને વફાદાર મિત્ર રશિયાનું બલિદાન આપી શકે એમ નથી. અમેરિકા માટે આ ‘વેક અપ’ કૉલ હતો. ભારતને અમેરિકાની જેટલી જરૂર છે એટલી જ જરૂર અમેરિકાને પણ ભારતની છે. વર્ષ 2010માં અમેરિકાના પ્રમુખ બરાક ઓબામાએ કહ્યું હતું કે, “અમેરિકા અને ભારતના સંબંધો 21મી સદીની ખૂબ મહત્ત્વની બાબતો પૈકીના એક હશે...” આ ઉપરાંત ભારત જેવા ‘બજાર’ સાથે પણ અમેરિકાએ મજબૂત સંબંધો જાળવી રાખવા જરૂરી છે. ગયા વર્ષે બંને દેશો વચ્ચે 63 બિલિયન ડૉલરનો વેપાર થયો હતો.

દેવયાની ખોબ્રાગડે, નરેન્દ્ર મોદી અને યુક્રેન મુદ્દે ભારત સાથે સંબંધો ખાટા થયા પછી ઓબામા સરકાર ભારતમાં રચાવા જઈ રહેલી નવી સરકારને એ સંકેત આપવા માગે છે કે, અમેરિકા માટે ભારત સાથે સંબંધો મહત્ત્વના છે અને તેને તેઓ હજુ વધુ મજબૂત બનાવવા માટે આતુર છે. કારણ કે, દેવયાની ખોબ્રાગડેના કિસ્સા પછી અમેરિકા પણ એ જોવા આતુર છે કે, આખરે ભારતમાં રચાનારી નવી સરકાર અમેરિકાને લઈને નવી નીતિ ઘડે છે કે પછી યુપીએ સરકારની જ નીતિને આગળ ધપાવે છે? દેવયાની ખોબ્રાગડેના કિસ્સા પછી ભારતે અમેરિકાના તમામ રાજદૂતો અને દૂતાવાસ અધિકારીઓના આર્થિક બાબતોની ઊંડી તપાસ કરવાના આવકવેરા વિભાગને આદેશ કર્યા હતા અને આ તપાસ હજુ ચાલી રહી છે.

આમ, નેન્સી પોવેલના રાજીનામા પાછળ દેવયાની ખોબ્રાગડે, નરેન્દ્ર મોદી અને યુક્રેન નામના ત્રણ પરિબળો વત્તેઓછે અંશે જવાબદાર હોઈ શકે છે, એ વાતમાં કોઈ શંકા નથી.