ઓબેદ સિદ્દિકી વિજ્ઞાની નહીં, વટવૃક્ષ

એવું કહેવાય છે કે, કેટલીક વ્યક્તિઓ પોતે જ એક સંસ્થા હોય છે. આ પ્રકારના લોકો દૂરંદેશી હોય છે અને એટલે જ તેઓ હયાત ના હોય તો પણ તેમનું કામ સતત થતું રહે છે. કદાચ એટલે જ આ પ્રકારના લોકોનું મૃત્યુ થાય ત્યારે તેમને વટવૃક્ષ સાથે સરખાવવામાં આવતા હશે, જેની અનેક શાખાઓ વર્ષોવર્ષ ફૂટતી રહે છે. ભારતમાં આધુનિક જીવવિજ્ઞાનનો પાયો નાંખનારા મહાન વિજ્ઞાની ઓબેદ સિદ્દિકી આવી જ એક વ્યક્તિ હતા. ઓબેદ સિદ્દિકીનું 26મી જુલાઈ, 2013ના રોજ બેંગલુરુમાં એક માર્ગ અકસ્માતમાં ઈજાગ્રસ્ત થવાના કારણે 81 વર્ષની વયે મૃત્યુ થયું છે. એક બેદરકાર યુવા બાઈકરે સિદ્દિકીને અડફેટે લેતા તેમના મગજમાં ગંભીર ઈજા થઈ હતી, પરંતુ તેમના પરિવારે એ યુવાન સામે કાયદાકીય પગલાં લેવાનું મુનાસિબ માન્યું નથી. કારણ કે, તેનાથી એ યુવાનની કારકિર્દી જોખમાઈ શકે છે. આપણે અનેકવાર સાંભળી ચૂક્યા છીએ કે, આપણે વિજ્ઞાનનો વિકાસ કરવામાં અને સારા વિજ્ઞાનીઓને સારું વાતાવરણ પૂરું પાડવામાં સરેઆમ નિષ્ફળ ગયા છીએ. જોકે, આઝાદી પછી કેટલાક વિજ્ઞાનીઓ અને જાણીતી હસ્તીઓએ વિજ્ઞાનના વિકાસમાં અંગત રસ લીધો હતો. ઓબેદ સિદ્દિકી એ વિજ્ઞાનીઓ પૈકીના એક હતા જેમણે ભારતમાં વિજ્ઞાન અને વિજ્ઞાનીઓના વિકાસ માટે અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું છે.

ઓબેદ સિદ્દિકીનો જન્મ સાતમી જાન્યુઆરી, 1932ના રોજ ઉત્તરપ્રદેશમાં થયો હતો. સિદ્દિકીએ અલીગઢ મુસ્લિમ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા પછી પ્લાન્ટ જિનેટિક્સ (ફૂલ છોડને લગતું જનીનશાસ્ત્ર) અને એમ્બ્ર્યોલોજી (ગર્ભવિજ્ઞાન)માં સંશોધન કર્યું હતું. બાદમાં તેઓ નવી દિલ્હીની ઈન્ડિયન એગ્રિકલ્ચર રિસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યુટમાં ઘઉંના જનીનો પર સંશોધન કરવા ગયા. પરંતુ એ વખતે કરા પડ્યા અને ઘઉંનો પાક નિષ્ફળ ગયો. આ સ્થિતિમાં તેમનું સંશોધન આગળ ધપી શકે એમ ન હતું. પરંતુ સતત સંશોધન કરવા માગતા સિદ્દિકીએ બીજા વર્ષ સુધી રાહ જોવાના બદલે આ સંશોધન પડતું મૂકીને કંઈક નવું સંશોધન કરવાનું નક્કી કર્યું. ત્યાર પછી તેમણે સ્કોટલેન્ડની યુનિવર્સિટી ઓફ ગ્લાસગોના વિજ્ઞાની ગુઈડો પોન્ટેકોર્વોને પત્ર લખીને જનીનશાસ્ત્રમાં રસ હોવાની વાત કરી. પોન્ટેકોર્વોને સિદ્દિકીને ઈન્ટરવ્યૂનું આમંત્રણ આપ્યું. વર્ષ 1958માં સિદ્દિકી ગ્લાસગો પહોંચતા જ પોન્ટેકોર્વોના ઈન્ટરવ્યૂમાં પાસ થઈ ગયા. કારણ કે, પોન્ટેકોર્વો સિદ્દિકીને ઈન્ટરવ્યૂ માટે છેક ગ્લાસગો બોલાવીને ફક્ત એટલું જ જાણવા માગતા હતા કે ભારતથી આવી રહેલા આ યુવાનને ખરેખર જનીનશાસ્ત્રમાં રસ છે નહીં?

ઓબેદ સિદ્દિકી

ગ્લાસગોની લેબોરેટરીમાં યુવાન સિદ્દિકીએ પોન્ટેકોર્વોના માર્ગદર્શન હેઠળ જનીનો પર સંશોધનો કર્યા. આ લેબોરેટરીમાં ન્યૂયોર્કની કોલ્ડ સ્પ્રિંગ હાર્બર લેબોરેટરીમાં કામ કરી ચૂકેલા વિજ્ઞાની એલન ગેરેન પણ નિયમિત આવતા હતા. વર્ષ 1961માં સિદ્દિકી પણ જનીનો કેવી રીતે જનીનિક તત્ત્વોનું આદાનપ્રદાન કરે છે એ દિશામાં સંશોધન કરવા એલન ગેરેન સાથે વધુ સંશોધન કરવા યુનિવર્સિટી ઓફ પેન્સિલવેનિયા ગયા. અહીં સિદ્દિકી અને ગેરેને પ્રોટીનના સંશ્લેષણને લગતા મહત્ત્વના પ્રયોગો કર્યા, જેની મદદથી ભવિષ્યમાં વિજ્ઞાનીઓ જનીનિક કોડને વધુ સારી રીતે સમજવાના હતા. એ સમયે બેક્ટેરિયલ જિનેટિક્સ જેવો શબ્દ ચલણમાં હતો, પરંતુ ત્યાર પછી મોલેક્યુલર બાયોલોજી જેવો શબ્દ જાણીતો થઈ ગયો.

આ એ સમય હતો જ્યારે વિજ્ઞાનીઓને ‘જીવન’ના રહસ્યો ઉકેલવામાં એક પછી એક સફળતા મળી રહી હતી. આ દરમિયાન એડવાન્સ જિનેટિક્સની મદદથી વિજ્ઞાન સજીવના કોષને સમજવાની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. આમ છતાં, જનીનને લગતા અનેક રહસ્યો સમજવાના બાકી હતા અને એ વખતે એવું મનાતું હતું કે, જનીનો દ્વારા કાબૂમાં રહેતી વિવિધ પ્રક્રિયાને સમજવી લગભગ અશક્ય છે. જોકે, વિજ્ઞાનની મોલેક્યુલર બાયોલોજી જેવી શાખાનો વિકાસ થતા તેમજ ડીએનએ સ્ટ્રક્‍ચરની શોધ પછી આ ધારણા ખોટી પડી. એ વખતે આ ક્ષેત્રે કામ કરી રહેલા વિશ્વભરના વિજ્ઞાનીઓ સમજવા માંડ્યા હતા કે, આખરે જીવનું નિયમન કેવી રીતે થાય છે. આ વિજ્ઞાનીઓ પૈકીના એક હતા ઓબેદ સિદ્દિકી. આ દિશામાં અનેક સફળ પ્રયોગો કર્યા પછી વિજ્ઞાન જનીનને વધુ સારી રીતે સમજવા લાગ્યું હતું. તેમની સિદ્ધિઓના કારણે જ તેમને રોયલ સોસાયટીની ફેલોશિપ મળી હતી.  

ગુઈડો પોન્ટેકોર્વો

હૈદરાબાદમાં વર્ષ 1961માં આયોજિત ન્યુક્લિક એસિડ
સિમ્પોઝિયમમાં એલેન ગેરેન (વચ્ચે)  અને
ફ્રાન્સિસ ક્રિક સાથે ઓબેદ સિદ્દિકી

આ સિદ્ધિ મેળવ્યા પછી મોલેક્યુલર બાયોલોજીમાં ક્રાંતિ આણનારા કેટલાક વિશ્વ વિખ્યાત વિજ્ઞાનીઓ જનીનશાસ્ત્રની મદદથી એ સમજવા માગતા હતા કે, આખરે મગજ કેવી રીતે કામ કરે છે. આ વિજ્ઞાનીઓમાં ફ્રાન્સિસ ક્રિક, સિડની બ્રેનર અને સેમોર બેન્ઝર મુખ્ય હતા. વર્ષ 1970માં સિદ્દિકીએ જિનેટિક્સની મદદથી નર્વસ સિસ્ટમ અને બિહેવિયર સમજવા માટે સેમોર બેન્ઝર સાથે મળીને ડ્રોસોફિલા (એક પ્રકારની માખી) પર સંશોધન શરૂ કર્યું. આ સંશોધનોની મદદથી વિજ્ઞાન એ વાત સમજી શક્યું કે, મગજને સંદેશા મળવાની અને તેને આગળ પહોંચાડવાની પ્રક્રિયા કેવી રીતે થાય છે. આમ, સિદ્દિકીએ પ્લાન્ટ જિનેટિક્સથી લઈને બેક્ટેરિટલ જિનેટિક્સ, મોલેક્યુલર બાયોલોજીથી લઈને ન્યુરોફિઝિયોલોજી ક્ષેત્રે મહત્ત્વના સંશોધન કર્યા હતા.

વર્ષ 1984માં સિદ્દિકીના સંશોધનોથી આશ્ચર્યચક્તિ થઈને નોબલ પ્રાઈઝ વિજેતા જનીનશાસ્ત્રી ઈ.બી. લ્યુઈસે કહ્યું હતું કે, “આખરે એક વ્યક્તિ આટલું કામ કેવી રીતે કરી શકે. હું આખી જિંદગીમાં માંડ એક જનીન કોમ્પ્લેક્સ પર કામ કરી શક્યો છું.”

સિદ્દિકી એક ‘ઈન્સ્ટિટ્યુશન બિલ્ડર’

ઓબેદ સિદ્દિકીને વિજ્ઞાન જગત ફક્ત એક વિજ્ઞાની તરીકે નહીં, પણ એક ‘ઈન્સ્ટિટ્યુશન બિલ્ડર’ તરીકે પણ યાદ રાખશે. ભારતીય વિજ્ઞાન જગતમાં જેનું મહામૂલું પ્રદાન છે એ મોલેક્યુલર બાયોલોજી યુનિટ તેમજ નેશનલ સેન્ટર ફોર બાયોલોજિકલ સાયન્સ ઓફ ધ ટાટા ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ફન્ડામેન્ટલ રિસર્ચની સ્થાપના તેમની મદદથી જ થઈ હતી. કારણ કે, તેમનું માનવું હતું કે, સામાન્ય લોકો સારું કામ કરે છે, પરંતુ તેજસ્વી લોકો અસમાન્ય કામ કરે છે કારણ કે તેઓ પોતાના વિચારો એકબીજા સાથે વહેંચે છે.

વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત આ બંને સંસ્થાની સ્થાપના કેવી રીતે થઈ હતી તે પણ ખૂબ રસપ્રદ વાત છે. સિદ્દિકી ગમે તેમ કરીને ભારત પરત ફરવા માગતા હતા ત્યારે તેમને એક સારી નોકરીની જરૂર હતી. આ દરમિયાન સિદ્દિકી વિશ્વ વિખ્યાત ન્યુક્લિયર ફિઝિસિસ્ટ લિયો ઝિલાર્ડને મળ્યા. ઝિલાર્ડ એ પાંચ હંગેરિયન વિજ્ઞાનીઓમાંના એક હતા જેમણે અમેરિકામાં ‘વિજ્ઞાન’ની વ્યાખ્યા બદલી નાંખી હતી. (તેઓ ન્યુક્લિયર રિએક્ટરની પેટન્ટ કરાવનારા અને એટમિક બોમ્બ બનાવનારા વિજ્ઞાની હતા. આ સિવાય પણ તેમની અનેક સિદ્ધિઓ છે.) ઝિલાર્ડે જાણીતા ભારતીય વિજ્ઞાની હોમી ભાભાને પત્ર લખીને સિદ્દિકીને નોકરી આપવા ભલામણ કરી. નવાઈની વાત તો એ છે કે, ઝિલાર્ડે આ પત્ર ગુઈડો પોન્ટેકોર્વો અને એલન ગેરેનની ભલામણને ધ્યાનમાં રાખીને લખ્યો હતો. ઝિલાર્ડે આ પત્રની સાથે ગેરેન અને પોન્ટેકોર્વોના પણ પત્રો જોડ્યા હતા. તે બંનેએ પોતાના પત્રમાં સિદ્દિકીની સિદ્ધિઓ વર્ણવી હતી.

લિયો ઝિલાર્ડ 

આ પત્રો વાંચીને હોમી ભાભાએ સિદ્દિકીને પત્ર લખીને કહ્યું કે, તેઓ ભારતમાં મોલેક્યુલર બાયોલોજીનો વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માગે છે. આ ઉપરાંત હોમી ભાભાએ એ વાતનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો કે, અમારે તમને ટાટા ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ફન્ડામેન્ટલ રિસર્ચ (ટીઆઈએફઆર) અથવા ધ એટમિક એનર્જી એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ ઓફ બોમ્બેના બાયોલોજી ડિવિઝનમાં યોગ્ય ઑફર કરવી જોઈએ. જો તમે તમારો સી.વી. મોકલી આપશો તો હું તમારો આભારી રહીશ. આ ઉપરાંત હોમી ભાભાએ એ પણ નોંધ્યું હતું કે, સામાન્ય રીતે આવા અમને અનેક પત્રો મળતા હોય છે, પરંતુ એ બધા અગાઉથી જ અહીં આવી ચૂક્યા છે. પરંતુ તમે અહીં આવવામાં બિલકુલ ખચકાટ ન અનુભવતા અને વધુ કંઈ પણ જાણવા માગતા હોવ તો મને પૂછી શકો છો.

નવાઈની વાત તો એ છે કે, હોમી ભાભાએ ઝિલાર્ડ, ગેરેન અને પોન્ટેકોર્વોના પત્રો વાંચીને સિદ્દિકીને નોકરી ઓફર કરી દીધી હતી અને બાદમાં ફક્ત રેકોર્ડ માટે તેમનો સી.વી. મંગાવ્યો હતો. કારણ કે, તેમને ઝિલાર્ડની વાત પર પૂરતો ભરોસો હતો. જ્યારે ઝિલાર્ડને ગેરેન અને પોન્ટેકોર્વોની વાત પર પૂરો વિશ્વાસ હતો. પોન્ટોકોર્વોએ ભાભાને લખેલા પત્રમાં એક વિશિષ્ટ વાક્ય લખ્યું હતું, જેની હોમી ભાભાના મન પર ઊંડી અસર થઈ હતી.- “મને લાગે છે કે, ભારતમાં બાયોલોજીના વિકાસ માટે આ અત્યંત મહત્ત્વનું પગલું સાબિત થઈ શકે છે. તેમણે પોતાની ફરજો પૂરી કરવા એવી જોબ કરવી જોઈએ જેમાં તેમની ક્ષમતાઓ પૂરેપૂરી બહાર આવી શકે. ખરેખર, મને દુઃખ છે કે આખરે ભારતમાં સાધારણ ‘સાયન્ટિસ્ટ પોલિટિશિયન’ને કેમ પ્રોત્સાહિત કરાય છે અને સારા વિજ્ઞાનીઓને જાળવવા કશું જ કરાતું નથી...” આ પત્રો વાંચીને હોમી ભાભાએ તાત્કાલિક ધોરણે તત્કાલીન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુને પત્ર લખીને મંજૂરી મેળવી લીધી હતી.

છેવટે સિદ્દિકી ભારત આવીને ટીઆઈએફઆર પહોંચ્યા અને હોમી ભાભાએ વિવિધ ફેકલ્ટી સમક્ષ તેમની અરજી રજૂ કરી. પરંતુ તમામ ફેકલ્ટીનો મત હતો કે, ટીઆઈએફઆરમાં બાયોલોજી યુનિટ છે જ નહીં. પરંતુ હોમી ભાભાએ તમામની માફી માગીને ઘટસ્ફોટ કર્યો કે, તેઓ તો પહેલેથી જ સિદ્દિકીને ઓફર કરી ચૂક્યા છે. છેવટે વર્ષ 1962માં સિદ્દિકીએ ટીઆઈએફઆર જોઈન કર્યું અને દૂરંદેશી દાખવીને ટીઆઈએફઆર, બોમ્બે અને ટીઆઈએફઆર, બેંગલોરમાં મોલેક્યુલર બાયોલોજી યુનિટની સ્થાપના કરી. આ બંને સંસ્થાઓ અનેક પ્રતિષ્ઠિત વિજ્ઞાનીઓ આપી ચૂકી છે. જીવનના છેલ્લાં દિવસ સુધી સિદ્દિકી આ સંસ્થાઓમાં સંશોધન કરી રહ્યા હતા. આ પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓની સ્થાપના કરીને સિદ્દિકીએ એ મહાન વિજ્ઞાનીઓનું જાણે ઋણ ચૂકવ્યું હતું.

જેમના માટે આપણે ભારતીય (કે ગુજરાતી) નોબલ પ્રાઈઝ વિજેતા રસાયણ વિજ્ઞાનીનું ગૌરવ લઈએ છીએ તે વેંકટરામન રામક્રિશ્નને ઓબેદ સિદ્દિકીને શ્રદ્ધાંજલિ આપતા કહ્યું છે કે, “કેમ્બ્રિજની લેબોરેટરી ઓફ મોલેક્યુલર બાયોલોજી (ઈંગ્લેન્ડ)માં ઉત્તમ કામ કરવું સરળ છે, પરંતુ ભારતમાં આવી સંસ્થાનું નિર્માણ કરીને સંશોધનનો ચીલો ચાતરવો એ ખરેખર અસાધારણ કામ છે.”