ગૂગલ પ્રાઈવેસીઃ ઓનલાઈન અને ઓફલાઈન

ઈન્ટરનેટ ક્રાંતિ પહેલાં પ્રાઈવેસી શબ્દનો અર્થ ખૂબ જ મર્યાદિત અને સરળ હતો, જ્યારે ‘ગૂગલ યુગ’માં આ શબ્દનો અર્થ એટલો જ વ્યાપક અને વિશાળ થઈ ગયો છે. કારણ કે, સોશિયલ નેટવર્કિંગના જમાનામાં દરેકને પોતાની નાનામાં નાની વાત લોકોને જણાવવાની ખૂજલી હોય ત્યાં પ્રાઈવેસીને કેટલું મહત્ત્વ આપવું અને ના આપવું તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. તાજેતરમાં જ ગૂગલે નવી પ્રાઈવેસી પોલિસી જાહેર કરતાં જણાવ્યું છે કે, હવે ઓનલાઈન એડવર્ટાઈઝમેન્ટ માટે તેઓ કોઈ પણ વ્યક્તિના નામ અને ફોટોગ્રાફનો ઉપયોગ કરી શકશે. આ મુદ્દે ગૂગલને મિશ્ર પ્રતિસાદ મળ્યો છે. ખાસ કરીને એડવર્ટાઈઝરો કે સામાન્ય લોકોને આ વાત પસંદ છે પણ ઈન્ટરનેટ રાઈટ્સ એક્ટિવિસ્ટોએ પ્રાઈવેસીનો મુદ્દો ઉઠાવીને ગૂગલને ભાંડવાની શરૂઆત કરી દીધી છે. જોકે, ગૂગલની નવી પ્રાઈવેસી પોલિસીનો અભ્યાસ કરતા જણાય છે કે ઈન્ટરનેટ રાઈટ્સ એક્ટિવિસ્ટો જાણ્યા-સમજ્યા વિના જ તેનો વિરોધ કરવા નીકળી પડ્યા છે.

ગૂગલે જાહેર કર્યું છે કે, આગામી 11મી નવેમ્બરથી ગૂગલ યુઝર્સની માહિતીનો કોમર્શિયલ હેતુ માટે ઉપયોગ કરી શકશે. આ પ્રકારના શીર્ષકો હેઠળ છપાયેલા સમાચારો વાંચીને ‘સામાન્ય’ લોકોનું ભડકી જવું સ્વાભાવિક છે. જોકે, ગૂગલ પ્લસ જેવી સોશિયલ નેટવર્કિંગ સાઈટ પર તમે કોઈ પ્રોડક્ટનો રિવ્યૂ આપ્યો હશે અથવા કોઈ રિવ્યૂને તમે પસંદ (પ્લસ કર્યો હશે) કર્યો હશે તો તમારી સાથે ઓનલાઈન કનેક્શન ધરાવતા તમારા મિત્રો તમારું પ્રોફાઈલ નેમ અને ફોટોગ્રાફ જોઈ શકશે. જોકે, આમાં કંઈ નવી વાત નથી. પરંતુ 11મી નવેમ્બરથી આ પ્રોફાઈલ નેમ કે ફોટોગ્રાફનો કોમર્શિયલ હેતુ માટે ઉપયોગ કરવાની ગૂગલને આપોઆપ મંજૂરી મળી જાય છે. જેમ કે, કોઈ યુઝર ગૂગલ પ્લેમાં જઈને કોઈ રેસ્ટોરન્ટના પેજ પર પ્લસ, કમેન્ટ કે ફોલોઈંગ જેવી એક્ટિવિટી કરશે તો તેનું પ્રોફાઈલ નેમ અને ફોટોગ્રાફ યુઝર સાથે ‘કનેક્શન’ ધરાવતા તેના મિત્રો જોઈ શકશે. બીજી તરફ, ગૂગલ એ રેસ્ટોરન્ટની એડવર્ટાઈઝમાં તમારા પ્રોફાઈલ નેમ કે ફોટોગ્રાફનો તમારી મંજૂરી વિના ઉપયોગ કરશે.

આમ છતાં ગૂગલ યુઝરે ગભરાવા જેવું નથી. કારણ કે, ગૂગલ યુઝર્સ પોતાની એક્ટિવિટી કોણ જોઈ શકે છે એનું સેટિંગ્સ કરી શકે છે. ગૂગલે ‘પોલિસીઝ એન્ડ પ્રિન્સિપલ્સ’ નામના પેજ પર સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું છે કે, ‘...તમારે શું શેર કરવું છે તેનો તમારી પાસે સંપૂર્ણ કાબૂ છે.’ વળી, કોઈ પણ યુઝર્સ સેટિંગ્સમાં જઈને પોતાની માહિતીનો ઉપયોગ કરતા ગૂગલને રોકી શકે છે. આ સેટિંગ્સ કરવા માટે યુઝરે ફક્ત એક ક્લિક જ કરવાની છે. જ્યારે 18 વર્ષથી નીચેની ઉંમરના યુઝર્સ તો જે કંઈ એક્ટિવિટી કરશે તેનો ગૂગલ કોમર્શિયલ હેતુ માટે ઉપયોગ પણ નથી કરવાનું. આમ છતાં, ઈન્ટનેટ રાઈટ્સ એક્ટિવિસ્ટોએ બૂમરાણ મચાવી દીધી છે કે, ગૂગલનું પગલું કોઈના અંગત જીવન પર તરાપ સમાન છે. તેમનું માનવું છે કે, બ્રાન્ડ એડવર્ટાઈઝરો ગૂગલના પગલાંને પોતાના સ્વાર્થ ખાતર આવકારી રહ્યા છે. કારણ કે, તેમને ફક્ત પોતાનો ‘માલ’ વેચવામાં રસ છે. પરંતુ મૂળ મુદ્દો એ છે કે, કોઈ પણ યુઝર સોશિયલ નેટવર્કમાં પ્રવેશે ત્યારે અંગત માહિતી શું છે એનાથી મોટે ભાગે સારી રીતે પરિચિત હોય જ છે. આજે પ્રોફાઈલ નેમ કે ફોટોગ્રાફ જેવી માહિતી તો વેબ પર પહેલેથી ઉપલબ્ધ છે જ.

આ ફેરફારનું કારણ આપતા ગૂગલ કહે છે કે, હવેથી ગૂગલની સર્ચ, મેપ્સ, પ્લે અને એડવર્ટાઈઝિંગ જેવી કોઈ પણ સેવા વખતે યુઝર્સનો સમય બચશે. જેમ કે, ગૂગલ પ્લેના કોઈ પેજ પર તમારા કેટલાક મિત્રોએ કોઈ આલબમને સારું રેટિંગ આપ્યું છે તો તમે તમારા એ મિત્રોને તેમાં જોઈ શકશો. આ પહેલાં ગૂગલ પ્લસ કે ફેસબુક જેવી સોશિયલ નેટવર્કિંગ સાઈટ્સમાં આવી સુવિધા હતી જ. ફેસબુકમાં આપણે ‘લાઈક’ કરીએ ત્યારે જ આપણું પ્રોફાઈલ નેમ અને ફોટોગ્રાફ સામેની વ્યક્તિ જોઈ જ શકે છે. પરંતુ આ માહિતીનો કોમર્શિયલ હેતુ માટે ઉપયોગ નહોતો થતો અને આખી બબાલનું કારણ જ આ છે. આમ છતાં, ગૂગલની નવી પ્રાઈવેસી પોલિસીને ખાસ મહત્ત્વ આપવાની જરૂર જ નથી. કારણ કે, મૂળ મુદ્દો એ છે કે કોઈ પણ યુઝરે પોતાની જેટલી માહિતી અપલોડ કરી હશે એટલી માહિતીનો જ ગૂગલ ઉપયોગ કરી શકવાનું છે. બીજું, કોઈ પણ યુઝર પોતાની માહિતીનો કોમર્શિયલ હેતુ માટે ઉપયોગ ના થાય એ માટે ફક્ત એક ક્લિક કરીને ગૂગલને રોકી જ શકે છે.

કાયદાકીય ‘સુધારા’ માટે શંકાસ્પદ પ્રવૃત્તિ?

ગૂગલે સોશિયલ એડવર્ટાઈઝિંગ માટે તેની પ્રાઈવેસી પોલિસીમાં કરેલા ફેરફારને ગંભીરતાથી લેવા જેવો નથી પણ ગૂગલને યુઝર્સની પ્રાઈવેસીની પોતાની પ્રાઈવેસી જેટલી ચિંતા નથી એ વાતમાં કોઈ શંકા નથી. કારણ કે, ભારતમાં થઈ રહેલી પોતાની ‘ઓફલાઈન’ પ્રવૃત્તિઓ અંગે ‘પ્રાઈવેસી’ રાખવામાં ગૂગલ ખાસ્સું સચેત છે. કમનસીબે, આ પ્રવૃત્તિઓ કેટલી શંકાસ્પદ છે કે હતી તેનો ખ્યાલ કોઈ ‘મોટા’ સમાચાર બહાર ના આવે ત્યાં સુધી આવતો નથી. છેલ્લાં કેટલાક વર્ષોથી ગૂગલ ભારતમાં ખૂબ જ આક્રમક રીતે સંશોધન પાછળ પૈસા ખર્ચી રહી છે અને આ સંશોધન તેના ‘બિઝનેસ ઈન્ટરેસ્ટ’ને લગતું હોય છે. જોકે, બે-ત્રણ વર્ષ પહેલાં ગૂગલે નવી દિલ્હી સ્થિત એનજીઓ પીઆરએસ લેજિસ્લેટિવ રિસર્ચને ભંડોળ પૂરું પાડ્યું ત્યારે આ મુદ્દે ચણભણ થઈ હતી. કારણ કે, પીઆરએસ ભારતમાં સંસદીય અને કાયદાકીય સુધારા કરવા સંશોધન કરે છે. પીઆરએસની વેબસાઈટ પર જઈને કોઈ પણ નાગરિક જે તે સાંસદે સંસદમાં કેટલી હાજરી આપી કે કેટલા પ્રશ્નો પૂછ્યા એ વગેરે માહિતી મેળવી શકે છે. આ સંસ્થાને ફોર્ડ ફાઉન્ડેશન અને ગૂગલ દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે.

આ તો ગૂગલે દેશમાં ફેલાવેલી જાળનો નાનકડો તાંતણો છે. છેલ્લાં કેટલાક વર્ષોથી દેશમાં ગૂગલના રિસર્ચ ફેલોની સંખ્યા કૂદકે ને ભૂસકે વધી રહી છે. એશિયા ઈન્ટરનેટ કોએલિશન આવી જ એક સંસ્થા છે જે ભારતમાં ‘ઈન્ટરનેટ એન્વાયર્મેન્ટ’ કેવું છે તે દિશામાં સંશોધન કરે છે. ગૂગલ આ સંસ્થાના સ્થાપક સભ્યોમાંનું એક છે. આ દિશામાં સંશોધન કરી રહેલા કેટલાક રિસર્ચ ફેલો પૈકીના એક આસ્તિક સિંહા છે. આસ્તિક સિંહા ભાજપના સાંસદ અનુરાગ ઠાકુરના સોશિયલ મીડિયા એડવાઈઝર પણ છે. આ દિશામાં ગૂગલ છુટ્ટા હાથે ખર્ચ કરી રહ્યું હોવાથી એવી શંકા થવી સ્વાભાવિક છે કે, ગૂગલને ભારતમાં ઈન્ટરનેટને લગતા કાયદા પોતાની તરફેણમાં બને એ વાતમાં રસ છે. વળી, ગૂગલની સંશોધન માટે ખર્ચ કરવાની પ્રવૃત્તિ શંકાસ્પદ અને અપારદર્શક હોવાનો પણ કેટલાક લોકો દાવો કરે છે. ગૂગલે બેંગલુરુ સ્થિત સેન્ટર ફોર ઈન્ટરનેટ એન્ડ સોસાયટીમાં વાણી સ્વાતંત્ર્ય, સમાજમાં ખુલ્લાપણું (ઓપનનેસ), પ્રાઈવેસી અને ટેલિકોમ જેવા ક્ષેત્રોમાં સંશોધન કરવા ત્રણ રિસર્ચ ફેલોની નિમણૂક કરી છે.

મે 2013માં જ અહેવાલો હતા કે, ગૂગલે નવી દિલ્હીની નેશનલ લૉ યુનિવર્સિટીના સેન્ટર ફોર કોમ્યુનિકેશન ગવર્નન્સમાં સંશોધન કરવા ભંડોળ આપ્યું હતું. આ ભંડોળ તેના ‘બિઝનેસ ઈન્ટરેસ્ટ’ને લગતા ક્ષેત્રમાં સંશોધન માટે ફાળવાયું હતું. આવી અનેક સંસ્થાઓમાં ભંડોળ આપતી વખતે થયેલા કરારમાં સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ઉલ્લેખ હોય છે કે, “ભવિષ્યમાં ગૂગલ એક પણ વેપારી તક (બિઝનેસ ઓપર્ચ્યુનિટી)માંથી બાકાત નહીં રહે.” મુંબઈમાં 26/11 ના હુમલા પછી ભારત સરકારે આઈટી એક્ટમાં તાકીદના સુધારા કરવાની ફરજ પડી હતી. આ સુધારાને ‘ધ હૂટ’ નામની મીડિયા વૉચ વેબસાઈટના એડિટર સેવન્તી નિનાન સહિત અનેક લોકોએ વખોડી નાંખ્યા હતા. આ વેબસાઈટને પણ ગૂગલે ભંડોળ પૂરું પાડ્યું હતું. આવી કોઈ પણ સંસ્થાને ભંડોળ આપીને તેનો ઉપયોગ પોતાના લાભમાં જ થઈ રહ્યો છે કે નહીં તેનું ગૂગલ પૂરેપૂરું ધ્યાન રાખે છે. દરેક ક્ષેત્રમાં ટેક્નોલોજીના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ગૂગલ આરોગ્ય, શિક્ષણ અને અન્ય સામાજિક પ્રશ્નો સાથે સંકળાયેલી એનજીઓને ભંડોળ પૂરું પાડે છે.

ગૂગલની ભંડોળની પ્રવૃત્તિની તેના સર્ચ રિઝલ્ટ પર પણ અસર પડે છે એટલે તે ગંભીર છે. ગૂગલની પ્રાઈવેસી પોલિસીમાં થયેલા ફેરફારથી સામાન્ય માણસે ગભરાવા જેવું નથી, પણ પોતાના બિઝનેસ ઈન્ટરેસ્ટ મુજબ ગૂગલ સર્ચ રિઝલ્ટમાં પોતાના ગ્રાહકની સતત તરફેણ કરતું હોવાનું પણ કહેવાય છે. જેમ કે, ગૂગલમાં પોપ્યુલર મોબાઈલ ફોન શબ્દ સર્ચ કરીએ તો ગૂગલ પોતાને ઠીક લાગે એ કંપનીની તરફેણ કરી શકે છે. ગૂગલની ઓનલાઈન-ઓફલાઈન પ્રવૃત્તિ ગંભીર છે અને એટલે જ કોમ્પિટિશન કમિશન ઓફ ઈન્ડિયા (સીસીઆઈ) દ્વારા આ દિશામાં તપાસની માગ થઈ રહી છે. હજુ ગયા વર્ષે જ ભારત મેટ્રીમોની નામની જાણીતી મેટ્રિમોનિયલ વેબસાઈટે ગૂગલ સામે સીસીઆઈમાં ફરિયાદ કરી હતી. આમ છતાં, ગૂગલની ઓફલાઈન પ્રવૃત્તિઓમાં કશું ખોટું લાગતું નથી. આ લોકોની દલીલ છે કે, ગૂગલ વાણી સ્વાતંત્ર્ય માટે જ ભંડોળ ખર્ચે છે અને શરમની વાત છે કે, ભારતની કંપનીઓ આવું કરતી નથી. જો ગૂગલ ખરેખર રાજકારણીઓ પર પ્રભાવ ઈચ્છતું હોય તો તે તેમને લાંચ આપે, નહીં કે સંશોધન પાછળ ખર્ચ કરે.

જોકે, આ વાત આટલી સીધીસાદી પણ ના હોઈ શકે. ભારતની કોઈ પ્રાઈવેટ કંપની બહારની કોઈ વિદેશી કંપની કે સંસ્થા સાથે વેપારી કરાર કરે છે ત્યારે તેમાં પારદર્શકતા હોય છે અને ના હોય તો એવો આગ્રહ રખાય છે. જો ભારતમાં સંશોધન પાછળ ગૂગલ જંગી રકમ ખર્ચી રહ્યું હોય તો ભારત સરકારને એ જાણવાનો પૂરેપૂરો હક્ક છે કે ગૂગલના ‘બિઝનેસ ઈન્ટરેસ્ટ’ શું છે? 

નોંધઃ પ્રતીકાત્મક તસવીર ગૂગલ પરથી લીધી છે.